|
Zdzisław Szkiruć
Ochrona krajobrazu
Krajobraz, zgodnie z encyklopedyczną definicją, to: „zewnętrzny wygląd powierzchni Ziemi w określonym miejscu, będący wynikiem wzajemnego oddziaływania na siebie elementów przyrody: rzeźby terenu, wód powierzch- niowych, warunków klimatycznych, świata roślinnego i zwierzęcego i działal- ności ludzkiej”.
Cechą charakterystyczną krajobrazu Wigierskiego Parku Narodowego jest mozaikowaty układ naturalnych ekosystemów leśnych, wodnych, torfowiskowych i pól uprawnych. Północna i centralna część parku to obszary moreny dennej o pagórkowatej rzeźbie, pocięte przez drobne cieki, pokryte dodatkowo przez torfowiska. Leżące tu jeziora mają urozmaiconą linię brzegową. W lasach dominują siedliska grądowe. Obok czytelnych w krajobrazie walorów przyrodniczych, w granicach parku są też rozłogi pól uprawnych oraz zabudowa wiejska i rekreacyjna.
Wigry z lotu ptaka. Fot. P. Malczewski
Południowa i południowo-wschodnia część parku to: obszary równinne sandru augustowskiego z łagodnymi wzniesieniami pokrytymi zwartym kompleksem boru iglastego; szeroka, bagienna dolina Czarnej Hańczy i rozłogi pól wsi: Bryzgiel i Krusznik. Mozaika tak zróżnicowanych krajobrazów spowodowała, że obszar parku zakwalifikowany został do kilku regionów fizyczno-geograficznych i według podziałów opracowanych przez profesora Kondrackiego należy do makroregionu Pojezierza Litewskiego. Dzieli się ono na dwa mezoregiony: Pojezierze Wschodniosuwalskie i Równinę Augustowską. Bogata morfologia i pokrycie terenu skłoniły profesora A. Richlinga do wprowadzenia szczegółowych podziałów na mikroregiony. Przez teren parku przebiegają granice mikroregionów: Pojezierza Wigierskiego, Obniżenia Suwalskiego, Pagórków Augustowskich i Równiny Frąckowskiej. Ponadto na obszarze parku wydzielono 43 indywidualne mikrokrajobrazy różniące się: warunkami dla rozwoju roślinności potencjalnej, roślinnością rzeczywistą, dynamiką roślinności, przewidywanym stanem docelowym, antropogenicznymi zagrożeniami roślinności, przydatnością rekreacyjno-turystyczną. W obrębie mikrokrajobrazów roślinnych wydzielono 121 indywidualnych jednostek krajobrazowych.
Jezioro Wigry. Fotografia z lat 30. XX wieku.
W Operacie ochrony zasobów i walorów krajobrazowych WPN z lat 1996–1999 w stosunku do każdej jednostki zostały określone sposoby postępowania, mające na celu utrzymanie lub podniesienie jej walorów. Podstawowym zalecanym działaniem jest konserwacja stanu istniejącego z roku 1997, czyli z czasu zbierania danych do pierwszego wariantu planu ochrony WPN. Ochrona walorów krajobrazowych wokół jeziora Wigry rozpoczęła się już trzydzieści lat wcześniej. W styczniu 1976 roku utworzono Wigierski Park Krajobrazowy. Początki ochrony terenów nad jeziorem Wigry datuje się na lata 30. ubiegłego wieku. Niestety, druga wojna światowa i jej następstwa zaprzepaściły częściowo efekty tych działań. Waloryzacja krajobrazu nie poddaje się ścisłym, zunifikowanym kryteriom i zależna jest od indywidualnych odczuć i potrzeb este- tycznych. Ludzie uznają za atrakcyjny krajobraz przyrodniczy, jeżeli składa się on z jak najmniej przekształconych przez człowieka elementów. Specyficzne cechy krajobrazu WPN zawierają się w następujących determinantach:
|
Jezioro Wigry. Fot. J. Borejszo
Wymienione wyżej determinanty mają swoje odzwierciedlenie w gęstości zaludnienia Suwalszczyzny. Wynosi ona około 30 osób na 1 km2 przy średniej gęstości dla Polski 164 osoby na 1 km2 powierzchni. W parku odnotowuje się 8,5 osoby na 1 km2. Tak niewielkie zaludnienie wynika z późnego osadnictwa, bowiem dopiero działania gospodarcze, prowadzone na obszarach puszczańskich przez kamedułów, zapoczątkowane w drugiej połowie XVII wieku, spowodowały trwałe przekształcenia okolic jeziora Wigry. Walory przyrodnicze Wigierskiego Parku Narodowego zostały potwierdzone w oficjalnych dokumentach, tj.:
Przekształcenia krajobrazu w okolicach jeziora Wigry dotyczą pokrycia terenu (zmiana terenów leśnych na pola uprawne i osiedla) oraz ukształtowania pod wpływem rolnictwa i zmiany stosunków wodnych poprzez: piętrzenie wody, melioracje odwadniające, osuszanie i zasy- pywanie drobnych zbiorników wodnych i prze- kształcenia linii brzegowej. Puszcze otaczające jezioro Wigry zaczęły podlegać intensywnej presji człowieka w wiekach XVII–XVIII w wyniku wyrębów na potrzeby wypalania węgla drzewnego, wytopu żelaza, potażu, dziegciu, itp. Zmiany zasięgu zwartych drzewostanów można ocenić, porównując mapy historyczne. Wraz ze zmianą zasięgu lasów na-stępowało też upraszczanie struktury drzewostanów. Oznaczało to przede wszystkim zmniejszenie udziału gatunków liściastych. Stosowano od XIX wieku wzorce leśnictwa niemieckiego, które opierało gospodarkę leśną na gatunkach iglastych, a w szczególności na sośnie. W wyniku tych metod gospodarowania, na 10.000 ha lasów w granicach parku mamy blisko 3.200 ha drzewostanów, w których skład gatunkowy drzew nie odpowiada siedliskom. W ciągu 15 lat istnienia WPN prowadzone są prace nad przywróceniem naturalnego, a przy tym charakterystycznego dla tych siedlisk, składu gatunkowego i wiekowego drzewostanów. Po pięćdziesięciu latach prace te powinny być zakończone, jeżeli nie wystąpią negatywne czynniki zewnętrzne. Park odtwarza zbliżony do naturalnego krajobraz leśny, uzyskując zasięg drzewostanów występujących na tym terenie na początku XX wieku. Ekosystemy wodne w parku i jego otulinie uległy pewnym przekształceniom. Już z po- czątku XVI wieku pochodzi informacja o pali- sadzie oddzielającej część Zatoki Wigierki, która była dzierżawiona przez rodzinę Wołłowiczów. Sto pięćdziesiąt lat później dla potrzeb gospodarczych kamedułów spiętrzono wody spływające do Wigier w Tartaku (dla potrzeb istniejącego tu tartaku) i Gawrych Rudzie (siła spadku wody była wykorzystywana początkowo w hucie żelaza, a potem przez młyn). W wyniku budowy jazu w Gawrych Rudzie powstał Staw Płociczański. Udokumentowane w materiałach archiwalnych jest przekształcenie linii brzegowej Półwyspu Wigierskiego. Na mapie z 1816 roku pokazane są trzy sztuczne kanały odcinające półwysep od stałego lądu (obecnie istnieje jeden kanał) oraz głęboko wcinająca się w ląd zatoka, która była oddzielona od jeziora palisadą. W tak utworzonym zbiorniku hodowano ryby. Na zmianę wyglądu linii brzegowej ma wpływ również forma pokrycia. Na zdjęciach z okresu międzywojennego widać, że linia brzegowa Wigier nie była porośnięta drzewami. W północnej części jeziora rosły one pojedynczo wokół budynków klasztoru na Półwyspie Wigierskim i przy budynkach PTTK w Starym Folwarku. Tereny wsi: Płociczno i Gawrych Ruda nie były zarośnięte drzewami. Przyczyną tego stanu rzeczy było przekazywanie w użytkowanie łąkowe podmokłych terenów przy brzegach jezior okolicznym mieszkańcom. Brzegi te były przez wiele lat sukcesywnie koszone i służyły wypasowi bydła. Zmiana sposobu użytkowania po procesie scalenia wsi (lata 30. XX wieku) przyczyniła się do pojawienia się nad brzegami zadrzewień olszowych i brzozowych.
|
