3. ANALIZA I OCENA WYPEŁNIANIA PODSTAWOWYCH FUNKCJI PARKU

3.8. Działania Pracowni Naukowo-Edukacyjnej

Lech Krzysztofiak

3.8.1. Działalność naukowa

W minionym roku na terenie parku obce instytucje realizowały 20 tematów badawczych. Część z nich była realizowana przy pomocy pracowników parku.

Działalność Pracowni Naukowo-Edukacyjnej w 2013 roku wynikała z programu działalności Pracowni na lata 2013-2015 oraz z regulaminu organizacyjnego Parku.

Pracownicy prowadzili następujące tematy badawcze:

1. Wybrane elementy ekologii i biologii miodokwiatu krzyżowego Herminium monorchis i kukuczki kapturkowatej Neotianthe cuculata.

Była to kontynuacja badań rozpoczętych w trakcie realizacji projektu związanego z przeniesieniem niewielkiej części populacji miodokwiatu krzyżowego i kukuczki kapturkowatej z ich siedlisk macierzystych na siedliska zastępcze. W 2013 roku prowadzono jeszcze dodatkowe obserwacje, przygotowując się do ostatecznego podsumowania badań i wydania publikacji na ten temat.

2. Badania rozmieszczenia i liczebności gatunków roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową w Polsce oraz mających znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej, dla określenia stanu zachowania tych gatunków na terenie parku.

Ten temat dotyczył inwentaryzacji, z określeniem wielkości poszczególnych stanowisk, gatunków roślin i zwierząt objętych ochroną ścisłą i częściową oraz gatunków znajdujących się na liście Natura 2000. Lokalizacja stanowisk nanoszona była na mapy za pomocą odbiorników GPS, a  stanowisko opisywane i fotografowane.

3.Badania fauny mrówek Formicidae WPN.

Badania fauny mrówek były kontynuacją inwentaryzacji tych owadów prowadzonej od kilku lat. Badania prowadzone były zarówno w środowiskach leśnych parku, jak i na terenach otwartych. W minionym roku kontynuowano przygotowywanie materiałów do druku.

4. Badania rozmieszczenia obcych gatunków roślin na terenie WPN oraz zagrożeń, jakie stanowią dla rodzimej przyrody.

Kontynuowane były badania dotyczące obcych gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Nowe stanowiska obcych gatunków zostały wprowadzone do bazy danych. W badaniach wykorzystano również informacje dostarczone przez służbę terenową Parku. Wyniki badań posłużyły do określenia zakresu działań w projekcie współfinansowanym przez LIFE+.

5. Badania grzybów, śluzowców i mszaków Wigierskiego Parku Narodowego – inwentaryzacja występowania najcenniejszych gatunków i ich siedlisk

Badania te częściowo prowadzone były w ramach dwóch projektów współfinansowanych ze środków Funduszu Leśnego: „Badania organizmów saproksylicznych w różnych ekosystemach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego” oraz „Badania dynamiki zmian poziomu wód podziemnych oraz ich wpływu na podmokłe ekosystemy leśne Wigierskiego Parku Narodowego”. Stwierdzono m.in. występowanie nowego dla Parku gatunku wątrobowca Kurzia pauciflora i potwierdzono występowanie gatunków mszaków od kilkudziesięciu lat nie spotykanych na tym terenie: Lejeunea cavifolia (od 1985 roku), Lophocolea minor (od 1961), Lophozia laxa (od 1961) i Lophozia guttulata ( od 1935).Wśród śluzowców stwierdzono dwa nowe dla parku gatunki: Brefeldia maxima i Symphytocarpus trechispora. Znalezionych zostało wiele nowych gatunków grzybów, jednak dokładna ich liczba nie jest jeszcze ustalona - nie wszystkie okazy zostały już oznaczone. Wśród nowych gatunków dla Parku znalazło się kilka bardzo rzadkich gatunków, takich jak Pluteus salicinus czy Ischnoderma benzoinum.

6. Ocena aktualnej jakości i stanu ekologicznego rzek Wigierskiego Parku Narodowego

Kontynuowano badania rzek Parku, przeprowadzając m.in. badania chemiczne jakości wody we wszystkich rzekach oraz opracowano dane z poprzedniego sezonu dotyczące temperatury wody rzek.

7. Kompleksowe badania jeziora Wigry dla oceny aktualnego stanu i zagrożeń ekosystemu

Kontynuowano badania jeziora Wigry, dokonując uzupełniających pomiarów głębokości akwenu, jakości osadów jeziornych oraz ich przepuszczalności.

8. Ocena stanu i tempa przekształceń zbiorników dystroficznych Wigierskiego Parku Narodowego

Kontynuowano badania związane z jeziorami dystroficznymi Parku. W minionym roku przeprowadzono ponownie badania fizyczne i chemiczne wód jezior oraz zainstalowano na dwóch jeziorach czujniki temperatury na różnych głębokościach, które rejestrują temperaturę wody w odstępach godzinnych. Przeprowadzono próby badania osadów sucharów przy użyciu sejsmoakustyki. Badania będą kontynuowane przez najbliższe lata.

9. Fauna motyli Wigierskiego Parku Narodowego

Kontynuowano badania fauny motyli dziennych i nocnych Parku. W kilku miejscach, co pewien czas, prowadzono wielogodzinne odłowy motyli na światło. W wytypowanych środowiskach prowadzono również odłowy owadów przy użyciu siatki entomologicznej. W minionym roku prace te były prowadzone również w ramach projektu „Badania znaczenia otwartych przestrzeni śródleśnych dla zachowania różnorodności gatunkowej owadów, na przykładzie motyli i pszczołowatych”, współfinansowanego ze środków Funduszu Leśnego.

Spośród ponad 200 nowych dla Parku gatunków do najciekawszych należą:

• Deuterogonia pudorina (Deuterogonidae) - gatunek znany zaledwie z kilku rozrzuconych miejsc w Polsce. Nieznana jest też bionomia. Gatunek łowi się okazyjnie do światła.
• Anchinia daphneella (Oecophoridae) - gatunek jest monofagiem na Daphne mezereum, stąd jego występowanie warunkowane jest obecnością rośliny. Ale i tak jest rzadziej spotykany niż sama roślina.
• Malacosoma castrensis (Lasiocampidae) - gatunek ciepłolubny, spotykany głównie w południowej części kraju w środowiskach kserotermicznych. W północnej Polsce występuje lokalnie i jest rzadko spotykany.
• Acigona cicatricella (Crambidae) - gatunek spotykany głównie w zachodniej Polsce. Gąsienica żyje na Scirpus lacustris. Jest to jeden z rzadziej spotykanych gatunków Crambidae.
• Catoptria permiaca (Crambidae) – gatunek wschodnioeuropejski, osiągający w północno-wschodniej Polsce granicę zasięgu. Spotykany w lasach o charakterze puszczańskim od Puszczy Białowieskiej po Puszczę Piską. Preferuje siedliska mszyste z dużym udziałem płonnika.
• Autographa mandarina (Noctuidae) – gatunek azjatycki, okresowo migrujący w kierunku zachodnim. W niektóre sezony spotykany w północnej i wschodniej Polsce.
• Diachrysia zosimi (Noctuidae) - gatunek wschodni, w Polsce łapany na „ścianie wschodniej” na razie jest to najdalej na północ położone stanowisko w  Polsce (dotąd było to na Bagnie Ławki nad Biebrzą).
• Cucullia asteris (Noctuidae)- gąsienica na Solidago virga-aurea. Gatunek w Polsce rzadki, spotykany głównie we wschodniej części kraju. Oprócz niego spotykane były także dwa inne gatunki - Cucullia artemisiae i C.absinthii. Oba częściej spotykane od C.asteris.

Wynikiem prac jest zwiększenie liczby gatunków Lepidoptera wykazanych z  terenu WPN do 930.

10. Badania organizmów saproksylicznych w różnych ekosystemach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego etap I

Badania te były kontynuacją projektu finansowanego przez Lasy Państwowe z Funduszu Leśnego i dotyczyły grzybów makroskopowych, porostów, mszaków, śluzowców i wybranych grup owadów.

W trakcie przeprowadzonych badań terenowych dokonano łącznie 910 notowań grzybów makroskopijnych, stwierdzając występowanie blisko 130 taksonów związanych bezpośrednio lub pośrednio z „martwym” drewnem. Wśród zebranych grzybów zidentyfikowano do chwili obecnej 81 gatunków. Wśród nich dominują przedstawiciele odstawczaków (71 gat.). Pośród odnotowanych przedstawicieli macromycetes znajdują się gatunki zamieszczone na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce”. Należą tu 2 gatunki narażone (kategoria zagrożenia – V), tj. : Mycena purpureofusca i Pycnoporellus fulgens,7 gatunków rzadkich (kategoria zagrożenia – R), tj. :Calocera furcata, Galerina triscopa, Lichenomphalia umbellifera, Pseudomerulius aureus, Tricholomopsis decora, Entoloma rhodocalix, Rhodocybe nitellinaoraz 3 gatunki wymierające (kategoria zagrożenia – E), tj. : Mucronella calva, Kavinia himantia i Junghuhnia collabens.

Stwierdzono zaskakująco duże zmiany w biocie porostów na badanych obiektach. Zmiany te zaszły na kilku płaszczyznach, tj. dotyczą:

- liczby taksonów;

- liczby wystąpień poszczególnych gatunków;

- ilościowości porostów w ogóle oraz poszczególnych gatunków.

Głównym czynnikiem powodującym tak duże zmiany w biocie porostów epiksylicznych jest konkurencja ze strony roślin (mchów oraz roślin naczyniowych), które rozwijają się szybciej i bujniej na murszejących kłodach. Z kolei ten bujny wzrost roślin jest stymulowany przez dużą wilgotność podłoża i  powietrza, a takie warunki są wybitnie niekorzystne dla większości porostów.

W trakcie badań znaleziono tylko jeden nowy gatunek – pępówkę baldaszkową Lichenomphalia umbellifera. Porost ten (jeden z czterech przedstawicieli porostów podstawkowych w Polsce), rzadki w skali kraju i rosnący przede wszystkim w górach, bardzo rzadko wytwarza owocniki, a bez nich jest wyjątkowo trudny do zauważenia i identyfikacji.

W trakcie badań stwierdzono występowanie 26 gatunków śluzowców, w tym nowego w tych badaniach gatunku Metatrichia vesparia.

Stwierdzono występowanie 54 taksonów mszaków, tj.14 gatunków wątrobowców oraz 38 mchów. W porównaniu do roku poprzedniego flora mszaków badanych drzew wzbogaciła się o pięć taksonów: Calypogeia azurea, Calypogeia integristipula, Odontoschisma denudatum, Orthotrichum sp. oraz Plagiomnium elipticum.

11.Badania dynamiki zmian poziomu wód podziemnych oraz ich wpływu na podmokłe ekosystemy leśne Wigierskiego Parku Narodowego etap I

Badania te były kontynuacją prac współfinansowanych ze środków finansowych Lasów Państwowych. W trakcie badań na 80 okazach drzew dokonano łącznie 126notowań grzybów. Stwierdzono występowanie ok.40 taksonów grzybów makroskopijnych związanych bezpośrednio lub pośrednio z analizowanymi składnikami dendroflory. Wśród zebranych grzybów zidentyfikowano do chwili obecnej 29 gatunków, w tym 28 przedstawicieli grzybów podstawkowych i 1 przedstawiciela grzybów workowych. Wśród odnotowanych grzybów znajdują się gatunki zamieszczone na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce” (gatunki narażone - kategoria zagrożenia – V: Mycena pseudocorticola i Mycena purpureofusca, gatunki grzybów rzadkich - kategoria zagrożenia – R: Entoloma rhodocalix i Galerina triscopa.

Na badanych powierzchniach znaleziono 33 taksony porostów. W stosunku do roku poprzedniego znaleziono 4 nowe taksony: Ochlolechia sp., Opegrapha sp., Placynthiella dasaea i Trapeliopsis granulosa. Są to wszystko porosty skorupiaste stwierdzone na pojedynczych stanowiskach, a znalezione plechy są małe i młode – najprawdopodobniej porosty te zasiedliły badane drzewa w ciągu ostatniego roku.Badania potwierdziły, że najbardziej sprzyjającym dla porostów zbiorowiskiem jest sosnowy bór bagienny, a najmniej – świerczyna bagienna. Zaobserwowano nieznaczne zwiększenie liczby gatunków na badanych powierzchniach, a przede wszystkim znaczne zwiększenie średniej liczby gatunków na pniu. Wynika to z faktu rozprzestrzeniania się niektórych porostów, zwłaszcza tych, które wytwarzają liczne i łatwe do przenoszenia diaspory (soredia). Dobrym przykładem tego są Buellia griseovirens, Cliostomum leprosum i Phlyctis argena.

W trakcie badań na siedliskach murszejącego drewna stwierdzono występowanie 52 gatunków i jednej odmiany mchów oraz 22 gatunków wątrobowców, w tym 25gatunków chronionych (4 wątrobowce i 21 mchów). Stwierdzono także występowanie trzech zagrożonych gatunków. Są to: Nowellia curvifolia – gatunek notowany wyłącznie murszejących kłodach świerkowych, o różnym stopniu dekompozycji; Calypogeia suecica - podobnie jak Nowellia curvifolia wątrobowiec ten notowany wyłącznie murszejących kłodach świerkowych, o różnym stopniu dekompozycji; Geocalyx graveolens – wątrobowiec porastający murszejące kłody świerkowe, znacznie rzadszy od dwóch poprzednich epiksyli.

12.Badania znaczenia otwartych przestrzeni śródleśnych dla zachowania różnorodności gatunkowej, na przykładzie motyli i pszczołowatych

Badania współfinansowane były ze środków Lasów Państwowych (Fundusz Leśny) i  zakładają kilkuletnie prace mające na celu: rozpoznanie różnorodności gatunkowej motyli i pszczołowatych w różnego typu otwartych przestrzeniach śródleśnych WPN, dokonanie oceny znaczenia wielkości, kształtu i sposobu zagospodarowania otwartych przestrzeni śródleśnych dla zachowania różnorodności gatunkowej motyli i pszczołowatych, opracowanie zasad utrzymania użytkowanego torowiska kolejki wąskotorowej z uwzględnieniem wymogów ochrony przyrody oraz opracowanie zasad kształtowania otwartych przestrzeniach śródleśnych pod kątem zachowania lub zwiększenia różnorodności gatunkowej owadów.

W trakcie badań na poletkach badawczych stwierdzono obecność 48 gatunków motyli dziennych, z których 44 reprezentują właściwe motyle dzienne (narodziny Hesperioidea i Papilonoidea), a 4 należą do rodziny kraśnikowatych (Zygaenidae). Przypuszczalnie jest to zaledwie połowa gatunków potencjalnie zamieszkujących teren Wigierskiego Parku Narodowego. Stwierdzono obecność 40 gatunków pszczołowatych (niektóre okazy wymagają zweryfikowania), w tym co najmniej 4 nowe dla WPN. Według wstępnych obserwacji, można wnioskować, że bogactwo gatunkowe motyli dziennych i pszczół zależy od wielkości obszaru oraz zróżnicowania roślinności. Nie zależy natomiast od kształtu obszaru. O składzie gatunkowym decyduje charakter siedliska – wyraźnie różnią się pod tym względem łąki suche i wilgotne.

3.8.2. Monitoring środowiska i przyrody

W ramach prac monitoringowych w roku hydrologicznym 2013 Pracownia prowadziła prace na terenie zlewni badawczej, na wybranych powierzchniach i w wyznaczonych punktach kontrolno-pomiarowych dotyczące następujących programów pomiarowych:

Meteorologia

Pomiary meteorologiczne wykonywane były na terenie ogródka meteorologicznego w Sobolewie, gdzie ustawiona jest automatyczna stacja meteorologiczna Milos500 firmy Vaisala. Pomiary automatyczne przeprowadzane są co godzinę.

Badane były następujące parametry:

• warunki termiczne (średnie miesięczne i roczne temperatury powietrza, gruntu, długość okresu wegetacyjnego),
• warunki opadowe (sumy miesięczne i roczne opadów, liczba dni z opadem, natężenie opadów, współczynniki pluwiometryczne, rodzaj opadów, długość zalegania pokrywy śnieżnej, miąższość pokrywy śnieżnej),
• bilans promieniowania,
• warunki anemometryczne (średnie miesięczne i roczne prędkości wiatru, wartości maksymalne, częstotliwość kierunków wiatru).

Efektem realizacji programu jest charakterystyka warunków meteorologicznych w roku hydrologicznym i kalendarzowym 2013. Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013zostały odniesione do wartości z wielolecia.

Zanieczyszczenie powietrza

Pomiary chemizmu powietrza atmosferycznego (dwutlenku siarki i dwutlenku azotu) wykonywane były na terenie ogródka meteorologicznego w Sobolewie. Do badań wykorzystano metodę pasywną, która opracowana została w Zakładzie Chemii Analitycznej Politechniki Krakowskiej i wdrożona do praktyki zgodnie zobowiązującymi normami. Próbniki, po jednym na każdym z trzech stanowisk oddalonych od siebie o  kilkanaście metrów, eksponowane były na wysokości 160 cm nad powierzchnią gruntu, przez okres 1 miesiąca.

Badane były następujące parametry:

• średnie miesięczne i roczne wartości pH i przewodności elektrolitycznej oraz ich zestawienie na tle klasyfikacji Jansena
• miesięczne i roczne stężenia głównych jonów,
• miesięczne i roczne ładunki głównych jonów,
• określenie procentowego udziału poszczególnych jonów w składzie chemicznym opadów.
• roczny przebieg zmienności wartości pH, przewodności elektrolitycznej oraz stężeń i ładunków głównych jonów
• stopień korelacji między stężeniami głównych jonów a wysokością opadów

Efektem programu jest charakterystyka właściwości fizykochemicznych opadów atmosferycznych oraz określenie wielkości depozycji atmosferycznej. Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z wielolecia.

Chemizm opadów atmosferycznych

Opad mokry zbierany był na terenie ogródka meteorologicznego w Sobolewie w każdy poniedziałek o godz.8:00, za pomocą kolektora opadu mokrego UNS 130/S firmy Eigenbrodt. W próbach tygodniowych określano jej wielkość oraz mierzono odczyn i przewodność elektrolityczną. Kolejne próby tygodniowe były łączone i przechowywane w temperaturze ok.4°C. Na koniec miesiąca próba miesięczna (zlewana) była przekazywana do analizy do laboratorium Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie.

Efektem programu jest charakterystyka właściwości fizykochemicznych opadów atmosferycznych oraz określenie wielkości depozycji atmosferycznej.

Badane były następujące parametry:

• średnie miesięczne i roczne wartości pH i przewodności
• miesięczne i roczne stężenia głównych jonów,
• miesięczne i roczne ładunki głównych jonów,
• określenie procentowego udziału poszczególnych jonów w składzie chemicznym opadów.
• roczny przebieg zmienności wartości pH, przewodności elektrolitycznej oraz stężeń i ładunków głównych jonów w opadzie podkoronowym
• stopień korelacji między stężeniami głównych jonów a wysokością opadów
• roczny przebieg intercepcji opadów przez korony drzew
• zmiana parametrów wód opadowych po przejściu przez korony drzew.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  wielolecia.

Chemizm opadu podkoronowego

Wody opadowe przechodzące przez warstwę koron drzew (sosna, świerk) zbierane były z leśnej powierzchni badawczej zlokalizowanej w pobliżu ogródka meteorologicznego w Sobolewie, na siedlisku lasu mieszanego świeżego, w zbiorowisku Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Gatunkami tworzącymi górne piętro drzewostanu są: sosna i świerk przy współudziale dębu, czasem brzozy. Domieszkę tworzą osika, lipa i grab. Niższe piętro tworzy przeważnie świerk z udziałem dębu. Inne gatunki występują pojedynczo lub sporadycznie.

Kolektory podkoronowe, w ilości 10 sztuk, rozmieszczone są na powierzchni losowo. W okresie zimowym stosowano kolektory typu „wiadro”, o łącznej pow. wlotowej 0,615 m².Poza okresem zimowym stosowano kolektory typu „lejek”, o łącznej powierzchni wlotowej 0,804 m².Poboru prób opadów dokonywano w okresach tygodniowych. W próbach określano jej wielkość oraz mierzono odczyn i przewodność elektrolityczną. Kolejne próby tygodniowe były łączone i przechowywane w temperaturze ok.4°C. Na koniec miesiąca próba miesięczna (zlewana) była przekazywana do analizy do laboratorium Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie.

Efektem programu jest charakterystyka właściwości chemicznych powietrza na obszarze działania stacji pomiarowej oraz określenie głównych lokalnych źródeł zanieczyszczenia. Badane były następujące parametry:

• stężenia głównych zanieczyszczeń powietrza (tlenków siarki i tlenków azotu)
• korelacja między wartościami czynników zanieczyszczających powietrze a  lokalnymi kierunkami wiatru w danym miesiącu.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  wielolecia.

Chemizm roztworów glebowych

Badania roztworów glebowych prowadzone były na powierzchni leśnej w Sobolewie, na trzech stanowiskach. Do badań wykorzystano podciśnieniowe teflonowo-kwarcowe próbniki firmy Prenart, które umieszczono na głębokościach 30,50 i 100 cm w profilu gleby płowej zbielicowanej. Roztwory pobierane były z lizymetrów na koniec każdego miesiąca, poza okresem występowania przymrozków. Próby po zakonserwowaniu były przekazywane do analiz do laboratorium Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie.

Efektem programu jest charakterystyka właściwości fizykochemicznych roztworów glebowych na głębokości 30,50 i 100 cm.

Badane były następujące parametry:

• średnie miesięczne i roczne wartości pH i przewodności, dla każdej z głębokości
• miesięczne i roczne stężenia głównych jonów, dla każdej z głębokości
• stopień korelacji między stężeniami głównych jonów na danej głębokości a wysokością opadów
• stopień korelacji między stężeniami głównych jonów w roztworach glebowych a  stężeniami tych jonów w opadach.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  wielolecia.

Wody podziemne

Wody podziemne badano w otworze piezometrycznym zlokalizowanym na terenie ogródka meteorologicznego w Sobolewie, który od 1997 roku włączony jest do krajowej sieci pomiarowej Państwowego Instytutu Geologicznego pod numerem ewidencyjnym II/862Q.Piezometr posadowiony jest na głębokości 17,9 m ppt. Swobodne zwierciadło wody znajduje się na głębokości 12,05 m ppt. , licząc od górnej krawędzi metalowej obudowy piezometru.

Poziom statycznego zwierciadła wody w piezometrze badano w każdy poniedziałek o godz.8:00 za pomocą taśmy miarowej ze „świstawką”. Właściwości fizyczne i chemiczne wód podziemnych badano czterokrotnie w ciągu roku hydrologicznego: w grudniu 2012 roku oraz w lutym, czerwcu i we wrześniu 2013 roku. Przed każdym pobraniem próby z otworu piezometru wypompowywano około cztery objętości słupa wody stagnującej w otworze. W terenie w próbach mierzono odczyn, przewodność elektrolityczną i temperaturę wody.

Efektem programu jest charakterystyka stanu wód podziemnych, ich ilości, chemizmu i dynamiki. Celem programu jest także ocena jakości wód podziemnych.

Badane były następujące parametry:

• stany miesięczne poziomu lustra wody, w tym stany średnie, maksymalne i  minimalne,
• średnie roczne stężenia głównych jonów, w tym związków biogennych.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  wielolecia.

Wody powierzchniowe – rzeki

Badania wód powierzchniowych dotyczyły pomiarów stanu i prędkości przepływu wód w rzece Czarna Hańcza – w punkcie kontrolno-pomiarowym w Sobolewie oraz właściwości fizycznych i chemicznych wód rzeki w punktach w Sobolewie i przy ujściu rzeki do jeziora Wigry. Próby wody do badań pobierane były z nurtu rzeki jeden raz w miesiącu. W terenie w próbach mierzono odczyn, przewodność elektrolityczną i temperaturę wody. Analizy fizykochemiczne wykonywane były w laboratorium Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska oraz w WPN. Pomiar stanu wód prowadzony był w sposób ciągły przy wykorzystaniu limnigrafu typu L861. Z zapisu limnigrafu określano średnie, maksymalne i minimalne stany dobowe.

Efektem programu jest charakterystyka warunków hydrologicznych oraz wielkość ładunku substancji zawieszonych i rozpuszczonych odprowadzanych z obszaru zlewni reprezentatywnej. Celem programu jest także ocena jakości wód powierzchniowych.

Badane były następujące parametry:

• stany i przepływy charakterystyczne I stopnia oraz ich zestawienie na tle stanów i przepływów II stopnia,
• wartości: odpływu jednostkowego, warstwy odpływu oraz współczynnika odpływu dla poszczególnych miesięcy i roku,
• średnie miesięczne i roczne stężenia i ładunki głównych jonów, w tym związków biogennych,
• średnie miesięczne i roczne stężenia i ładunki materiału zawieszonego.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  wielolecia.

Chemizm opadu organicznego

Materiał do badań opadu organicznego zbierany był w zbiorowisku ubogiego grądu trzcinnikowego Tilio-Carpinetum calamagrosietosum, w drzewostanie świerkowo-sosnowym z odnawiającą się warstwą krzewów leszczyny, przy pomocy 15 chwytaczy białych wiader z tworzywa sztucznego o łącznej pow. wlotowej 0,922 m2, umieszczonych na stojakach 80 cm nad powierzchnią gruntu. Chwytacze ustawione były losowo w trzech rzędach po 5 sztuk (odległości pomiędzy chwytaczami wynosiła 3 m). Chwytacze opróżniane były w odstępach miesięcznych, a zebrany materiał sortowano na poszczególne frakcje (igły, liście, owoce, gałązki, kora, porosty, inne) i ważono. Następnie, po wysuszeniu materiału do stałej masy, ponownie go ważono, poczym całość homogenizowano za pomocą młynka uniwersalnego. Z tak przygotowanego materiału z 12 kolejnych miesięcy roku hydrologicznego przygotowywano trzy próby (igły, liście, pozostałe), które poddano analizie chemicznej w laboratorium Instytutu Ochrony Środowiska.

Efektem programu jest określenie ilościowego i jakościowego składu opadu organicznego oraz wielkości dopływu pierwiastków z opadem organicznym do gleby w wybranych ekosystemach leśnych.

Badane były następujące parametry:

• sucha masa opadu organicznego dla poszczególnych miesięcy i roku,
• roczny ładunek głównych pierwiastków docierających do gleby z opadem organicznym,
• zestawienie dopływu pierwiastków do gleby z opadem organicznym na tle wielkości depozycji atmosferycznej pod koronami drzew.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  dostępnych serii pomiarowych.

Uszkodzenia drzew i drzewostanów

Ocenę stanu uszkodzeń drzew przeprowadzono w trzech siedliskach leśnych: w borze bagiennym Vaccinio uliginosi-Pinetum, z rzadkim i niskim drzewostanem sosnowym (pow. 050), świerczynie na torfie Sphagno girgensohnii-Piceetum (pow. 051) oraz nasadzeniu sosny na siedlisku grądowym Tilio-Carpinetum calamagrostietosum (pow. 052) Na każdej powierzchni zbadano 20 drzew (sosna, świerk), określając ubytek aparatu asymilacyjnego, pierśnicę drzew, uszkodzenia pnia oraz procent martwych gałęzi w koronie. Za kryterium oceny stanu zdrowotności drzewostanu przyjęto procent ubytku aparatu asymilacyjnego drzew, posługując się „Atlasem ubytku aparatu asymilacyjnego drzew leśnych (Borecki, Keczyński 1992) oraz ilość martwych gałęzi.

Efektem programu jest uzyskanie wskaźnikowych informacji o zmianach zdrowotności drzewostanów.

Badane były następujące parametry:

• ocena defoliacji drzew,
• ocena odbarwienia aparatu asymilacyjnego,
• ocena uszkodzeń pni,
• pierśnica badanych drzew.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  poprzedniego sezonu.

Epifity nadrzewne

Badania nad porostami prowadzono na 8 stanowiskach wytypowanych i opisanych na terenie zlewni eksperymentalnej w 1998 roku. Zgodnie z wcześniej opracowanym systemem monitoringu porostów badaniami objęto 12 gatunków porostów nadrzewnych (włostka brązowa Bryonia fuscescens, mąkla tarnniowaEvernia prunastri, pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes, przystrumycznik pustułkowy Hypotrachyna rezoluta, przylepka okopcona Melanelia fuliginosa, tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata, otwornioca gorzka Pertusaria amara, rozsypek srebrzysty Phlyctis argena, płucnik modry Platismatia glauca, mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea, odnożyca mączysta Ramalina farinacea, brodaczka kępkowa Usnea hirta). Na każdym stanowisku, na wyznaczonej powierzchni, dokonano pomiaru powierzchni plech monitorowanych gatunków, badania składu gatunkowego i stanu zdrowotności porostów.

Efektem programu jest ocena jakości środowiska i kierunku zmian siedliskowych, na podstawie zmian bioty porostów epifitycznych.

Badane były następujące parametry:

• powierzchnia plech monitorowanych porostów,
• zdrowotność plech.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  dostępnych serii pomiarowych.

Fauna epigeiczna

Badania prowadzono w dwóch typach siedliskowych lasu – na siedlisku lasu mieszanego świeżego, w zbiorowisku Tilio-Carpinetum calamagrostietosum oraz boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum.Na każdym siedlisku wytypowano po trzy stanowiska oddalone od siebie o około 250 m, na których zainstalowano po 5 pułapek rozmieszczonych liniowo w trzy metrowych odstępach. Pułapki (słoiki o pojemności 0,33 l i średnicy otworu 56 mm) zostały wkopane równo z powierzchnią gruntu i osłonięte daszkami. Jako płynu konserwującego użyto roztworu glikolu etylowego. Pułapki były eksponowane w terenie przez 5miesięcy, od maja do końca września, a materiał wybierano z nich w odstępach miesięcznych. Wyselekcjonowane z odłowionego materiału chrząszcze należące do rodziny Carabidae zakonserwowano, a następnie przesłano do oznaczenia do Zakładu Zoologii Instytutu Biologii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w  Kielcach.

Efektem programu jest określenie zmian ilościowych i jakościowych zachodzących w strukturach zgrupowań bezkręgowców, na przykładzie biegaczowatych.

Badane były następujące parametry:

• skład gatunkowy biegaczowatych,
• struktura dominacji zgrupowania,
• różnorodność zgrupowań,
• wskaźnik łowności
• struktura troficzna.

Uzyskane dane pomiarowe w roku 2013 zostały odniesione do wartości z  dostępnych serii pomiarowych.

Szczegółowe wyniki prac monitoringowych znajdą się na stronie internetowej Parku w postaci raportu pt. „Raport o stanie środowiska przyrodniczego Stacji Bazowej Wigry w roku hydrologicznym 2013”.

3.9. Ochrona krajobrazu

3.9.1. Zagospodarowanie przestrzenne

Janina Kamińska

W roku 2013 roku, jak co roku, Wigierski Park Narodowy brał udział w procesie związanym z uchwalaniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i studiami uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. W tym roku gmina Suwałki przystąpiła do zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Krzywe i Mała Huta, a gmina Giby podjęła uchwałę w sprawie przystąpienia do sporządzenia Studium uwarunkowań i  kierunków zagospodarowania gminy.

W sprawie zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części obrębów geodezyjnych Krzywe i Mała Huta z Wigierskiego Parku Narodowego przesłano do urzędu gminy Suwałki wnioski, które dotyczyły:

• wprowadzenia zakazu wyznaczania nowych terenów wydobywania kruszywa naturalnego w rejonie wsi Krzywe;
• określenia form i wielkości zabudowy w nawiązaniu do wcześniejszych zapisów mpzp części wsi Krzywe;
• niedopuszczenia do możliwości lokalizacji elektrowni wiatrowych w otulinie parku i jej pobliżu;
• określenia zasad lokalizacji, form i wielkości tablic informacyjnych i  reklamowych związanych z działalnością lokalnych podmiotów gospodarczych.

Jednocześnie, WPN złożył wniosek o poszerzenie obszaru objętego zmianami planu o obszar części wsi Krzywe przylegający do granicy parku, będący fragmentem specjalnego obszaru ochrony siedlisk Natura 2000 „Ostoja Wigierska”, w celu właściwej ochrony tych terenów.

Wnioski do sporządzanego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Giby obejmowały zalecenia dotyczące układów przestrzennych wsi i form budynków; określenia terenów wyłączonych z zalesienia, terenów wyłączonych z lokalizowania infrastruktury turystycznej i wyłączonych spod tworzenia nowej zabudowy w granicach WPN, jego otuliny i „Ostoi Wigierskiej”. W przesłanych do gminy wnioskach znalazły się również postulowane ograniczenia w tym zakaz:

• tworzenia nowych siedlisk rolniczych w gospodarstwach, których powierzchnia jest mniejsza od średniej powierzchni gospodarstwa w gminie;
• zmiany sposobu użytkowania gruntów rolnych, które powodowałyby zniszczenie trwałej pokrywy roślinnej (w tym: lasów, zadrzewień, zakrzaczeń śródpolnych, torfowisk i drobnych zbiorników („oczek wodnych”) w krajobrazie rolniczym) oraz naturalnego ukształtowania terenu;
• budowy domków kempingowych, letniskowych i innych sezonowych budowli służących do zamieszkania, a także lokalizowania barakowozów i przyczep pozbawionych możliwości holowania (niesprawnych technicznie, bez kół, posadowionych na podporach lub fundamentach);
• lokalizowania pól biwakowych, kempingowych bądź caravaningowych nie wyposażonych w instalacje sanitarne, zapobiegające zanieczyszczeniu gleb, wody gruntowej i powierzchniowej;
• budowy nowych napowietrznych linii energetycznych wysokiego i średniego napięcia;
• budowy masztów i wież telekomunikacyjnych (radiowych, telewizyjnych, telefonii komórkowej);
• wprowadzania zabudowy przemysłowej lub magazynowej;
• wprowadzania zabudowy hydrotechnicznej, regulacji i utwardzania brzegów wód,
• kopania stawów na gruntach organicznych, z wyłączeniem odtwarzania i rekultywacji istniejących drobnych zbiorników wodnych;
• prowadzenia prac melioracyjnych prowadzących do zmiany stosunków wodnych, w odległości mniejszej niż 150 metrów od granic siedlisk i stanowisk gatunków Natura 2000;
• lokalizacji elektrowni fotowoltaicznych poza indywidualnymi instalacjami o  małej mocy, montowanymi na budynkach oraz w obrębie zabudowy działki siedliskowej.
• budowy kopalni, wydobywania kopalin mineralnych i torfu;
• lokalizowania składowisk i instalacji przerobu odpadów;
• budowy elektrowni wiatrowych.

Poza uzgodnieniami i wnioskami do planów Wigierski Park Narodowy w 2013 roku przedstawiał swoje stanowisko w 117 rozpatrzonych sprawach. 67 z nich dotyczyło uzgodnień decyzji o warunkach zabudowy, z czego terenie strefy ochronnej parku uzgodniono 34 projekty decyzji o warunkach zabudowy. Jedna z tych inwestycji na terenie otuliny nie została uzgodniona przez Dyrektora WPN – nie została też zaskarżona do Ministra Środowiska (dotyczyła budowy szamba w miejscowości posiadającej sieć kanalizacyjną). W granicach parku uzgadniano 33 sprawy. Wśród nich Dyrektor Wigierskiego Parku Narodowego nie uzgodnił sześciu inwestycji. Trzy z nich zostały uzgodnione po wprowadzeniu zaleceń WPN (brak uzgodnienia wynikał z niedostosowania formy planowanych do realizacji obiektów do kształtów budynków stosowanych w regionie co powodowałby naruszenie walorów krajobrazowych WPN). W przypadku trzech pozostałych nieuzgodnionych inwestycji dwie z nich zostały zaskarżone do Ministra Środowiska (jedna dotycząca budowy budynku mieszkalnego we wsi Mikołajewo utrzymana w mocy, kolejna dotycząca budowy nowego siedliska we wsi Maćkowa Ruda została przez MŚ umorzona po wycofaniu zaskarżenia przez inwestora). Trzecia inwestycja dotycząca budowy nowego siedliska we wsi Leszczewo nie została zaskarżona przez inwestora.

Uzgodnienia decyzji o warunkach zabudowy w granicach parku z uwzględnieniem rodzaju obiektu:

27 postanowień o pozytywnym uzgodnieniu inwestycji w granicach WPN dotyczyły terenu gmin: Suwałki, Nowinka i Krasnopol. Uzgodnienia inwestycji odnosiły się do budowy, rozbudowy i przebudowy obiektów. Uzgodniono:

• 4 inwestycje dotyczące budynków mieszkalnych: po jednej w Mikołajewie i Maćkowej Rudzie w gminie Krasnopol; dwie w Kruszniku w gminie Nowinka;
• 3 inwestycje dotyczące budynków gospodarczych: po jednej w Leszczewie i Cimochowiźnie w gminie Suwałki i w Bryzglu w gminie Nowinka
• 5 inwestycji dotyczyło siedlisk rolniczych - po jednej we wsiach: Bryzgiel i Krusznik w gminie Nowinka, Tartak i Magdalenowo w gminie Suwałki i Czerwony Krzyż w gminie Krasnopol;
• 2 inwestycje dotyczące obiektu sauny w Rosochatym Rogu i Maćkowej Rudzie w gminie Krasnopol;
• po jednej inwestycji dotyczącej: - budynku WPN we wsi Krzywe, linii energetycznej i sanitariatu w Leszczewku, płyty obornikowej w Leszczewie, pola kempingowego i stajni w Wigrach, przejścia dla płazów w Nowej Wsi, sieci wodociągowej w Cimochowiźnie, i zjazdu z drogi w Czerwonym Folwarku w  gminie Suwałki; - pomostu, dachu, obiektu pensjonatowego i zbiornika retencyjnego w Bryzglu w gminie Nowinka.

Uzgodnienia decyzji o warunkach zabudowy w otulinie parku z uwzględnieniem rodzaju obiektu:

33 postanowienia o pozytywnym uzgodnieniu w obszarze otuliny WPN dotyczyło terenu gmin: Suwałki, Krasnopol, Nowinka, Giby i Szypliszki. Przedmiotem uzgodnień były budowy, rozbudowy i przebudowy. Uzgodniono:

• siedliska we wsiach: Sobolewo (2), Burdeniszki, Mała Huta (2), w gminie Suwałki; Aleksandrowo, Mikołajewo i Rosochaty Róg w gminie Krasnopol; wsiStudziany Las w gminie Giby i wsi Monkinie w gminie Nowinka (razem 10 inwestycji);
• budowy budynku mieszkalnego we wsi Magdalenowo w gminie Suwałki i we wsi Rosochaty Róg w gminie Krasnopol; (razem 2 inwestycje);
• budowy: budynku gospodarczego we wsi Bobrowisko i altany we wsi Burdeniszki w gminie Suwałki; budynku letniskowego we wsi Studziany Las w gminie Giby;budynku mieszkalno-usługowego we wsi Kaletnik w gminie Szypliszki (4 inwestycje);
• zmiana sposobu użytkowania budynku letniskowego we wsi Mała Huta w gminie Suwałki;
• remont drogi we wsi Sobolewo w gminie Suwałki
• budowę i remonty linii energetycznych we wsiach Danowskie w gminie Nowinka, Mała Huta (2) w gminie Suwałki i Ryżówka w gminie Krasnopol (4 inwestycje);
• rozbudowę sieci wodociągowej we wsi Mała Huta w gminie Suwałki
• budowę dwóch pomostów we wsi Mała Huta;
• budowę zbiorników na gnojówkę we wsi Sobolewo w gminie Suwałki (3 inwestycje);
• budowę przejścia dla płazów we wsi Wiatrołuża w gminie Suwałki;
• budowę zjazdu z drogi we wsiach Mała Huta i Sobolewo w gminie Suwałki (2 inwestycje);
• budowę szamba w Mikołajewie i stawu rybnego w Remieńkiniu w gminie Krasnopol.

W sumie Wigierski Park Narodowy uzgodnił:

• 34 inwestycje w gminie Suwałki (13 w parku,21 w otulinie);
• 11 inwestycji w gminie Nowinka (9 w parku,2 w otulinie);
• 12 inwestycji w gminie Krasnopol (5 w parku i 7 w otulinie)
• 2 inwestycje w gminie Giby (2 w otulinie)
• 1 inwestycję w gminie Szypliszki (1 w otulinie)

3.9.2. Zadrzewienia

Wojciech Kamiński

W 2013 roku Dyrektor Wigierskiego Parku Narodowego rozpatrzył 53 wnioski (33 w 2012) dotyczące wycinki drzew i krzewów z zadrzewień, w tym:

• pozytywnie – 37 wniosków,
• częściowo pozytywnie – 11 wniosków,
• negatywnie – 0
• przekazał wg właściwości lub nie rozpatrywał ze względu na brak zasadności (drzewa poza granicami Parku lub wniosek złożony przez osobę nieuprawnioną lub też wiek drzew poniżej 10lat) - 5 wniosków.

Liczba rozpatrywanych wniosków w poszczególnych gminach: Giby - 1, Krasnopol - 2, Nowinka - 7, Suwałki - 43.

Łącznie z powierzchni objętej ochroną krajobrazową usunięto 583 szt. drzew oraz krzewy z powierzchni 215m². Szczegółową liczbę drzew z uwzględnieniem gatunków przedstawia tabela nr 27.

Główną przyczyną usuwania drzew w analizowanym okresie była pielęgnacja zadrzewień przegęszczonych. Zabiegi polegały przede wszystkim na usuwaniu drzew obumarłych, chorych lub przygłuszonych, a także stwarzających zagrożenie dla ludzi i mienia.

Tabela 26. Drzewa i krzewy wyznaczone w 2013 r. do wycinki z terenów objętych ochroną krajobrazową,

znajdujących się w granicach Wigierskiego Parku Narodowego

3.10. Ochrona przed szkodnictwem

Karol Korsakowski

Straż Wigierskiego Parku Narodowego w 2013 roku funkcjonowała i realizowała zadania ochronne w 4 osobowej obsadzie, tj. 3 strażników i komendant.

Do pomocy w sytuacjach, kiedy zachodziła taka konieczność (np. tarło sielawy) decyzją Dyrektora Parku udział w patrolach brali wyznaczeni pracownicy służby terenowej Parku.

Głównymi przestępstwami i wykroczeniami z jakimi ma do czynienia Straż Wigierskiego Parku Narodowego, są naruszenia prawa polegające przede wszystkim na:

• kłusownictwie rybackim (art.27a.ust.1, ustawy z dnia 18.04.1985 r. z późn. zm. o rybactwie śródlądowym), przez które rozumie się nielegalne połowy ryb sieciami, przy użyciu prądu i przy użyciu ościeni, oraz amatorski połów ryb wędkami bez wymaganego zezwolenia (art.27; ust.1 cytowanej ustawy);
• zaborze mienia ( art.278 §1 kk i art.290 ust.1 kk.), polegającym na kradzieży drewna ze stosów, oraz innych rzeczy ruchomych jak również nielegalnym wyrębie i kradzieży drewna;
• kłusownictwie na zwierzynę łowną (marginalnie zdarza się wnykarstwo);
• “dzikiej turystyce” i biwakowaniu poza miejscami do tego celu wyznaczonymi.(art.15, ust.1, pkt.23; ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody), jak również paleniu ognisk w miejscach nie wyznaczonych (art.15, ust.1, pkt.10 cytowanej ustawy);
• ruchu pojazdów poza drogami publicznymi (art.15 ust.1 pkt.18 ustawy jw.);
• parkowaniu pojazdów w miejscach do tego nie przeznaczonych (art.161 kw.);
• zaśmiecaniu lasu (art.162 §1 kw).

Straż Parku wyposażona jest w:

• krótką bojową broń palną (pistolety P-83 “Wanad”),
• ręczne miotacze gazu,
• radiotelefony nasobne typu “Motorola”
• telefony komórkowe,
• kajdanki,
• samochód patrolowo-gaśniczy Mitsubishi L-200(od lipca)
• łodzie motorowe typu “Harpun” i łódź hybrydowa typu “Okoń” z silnikiem zaburtowym,
• łódź wiosłową z doczepnym silnikiem zaburtowym.

Funkcjonariusze Straży Parku w 2013 roku odbyli 366 patroli po lądzie i wodach znajdujących się w granicach administracyjnych WPN, z czego 2 realizowano wspólnie z funkcjonariuszami Policji z KMP w Suwałkach.

W trakcie wszystkich patroli w ciągu roku wylegitymowano 546 osoby z czego 166 osoby pouczono o konieczności przestrzegania obowiązujących na terenie WPN przepisów. W 2 przypadkach na osoby świadomie naruszające prawo nałożono 2 grzywny w drodze mandatu karnego na łączną sumę 300 zł.

W wyniku patroli łodziami po wodach Wigierskiego Parku Narodowego zlokalizowano, podjęto i zabezpieczono w magazynie straży n/w sprzęt:

• sieci typu wonton 109 szt.
• żywcówki (samołówki) 28szt.
• pęczki węgorzowe 48 szt.
• sznury węgorzowe 1 szt..
• żaki 13 szt.

Podjęty sprzęt kłusowniczy został zabezpieczony i na dzień 13-02-2014 r. znajduje się w magazynie Straży. Ryby, które znajdowały się w podjętym sprzęcie kłusowniczym zostały przekazane do magazynu ryb WPN lub przekazane na potrzeby woliery w M. Rudzie.

W trakcie organizowanych zasadzek udało się ująć kłusownika poławiającego ryby na jeziorze Białe.

• Komendant Straży Parku 2 krotnie reprezentował interesy WPN przed Sądem Rejonowym w Suwałkach i Sejnach,
• W marcu jeden z funkcjonariuszy SP odbył szkolenie specjalistyczne z  posługiwania się bronią palną (bojową) oraz szkolenie podstawowe dla funkcjonariuszy SP, zdał pozytywnie egzamin uzyskując jednocześnie niezbędne w  pracy SP świadectwa i zaświadczenia.
• W miesiącu lipcu Straż WPN została doposażona w samochód patrolowo – gaśniczy M L-200 , który został zakupiony ze środków funduszu leśnego.
• Fundusz Leśny sfinansował również zakup lornetki noktowizyjnej, klatek do transportu zwierząt, drabiny oraz 2 szt. fotopułapek i urządzenia GPS.
• Funkcjonariusze Straży SP brali czynny udział w liczeniu ptactwa wodnego na j. Wigry oraz w zabezpieczaniu regat i imprez m.in. Bezpieczna Woda , Maraton Wigier, Pogoń za Bobrem i sprzątaniu rzeki Czarnej Hańczy (udrożnianie szlaku kajakowego).

Tabela 27. Szkodnictwo i ochrona przed szkodnictwem w 2013 r.

Dalej »