ANALIZA DZIAŁALNOŚCI WIGIERSKIEGO PARKU NARODOWEGO W 2017 ROKU

KRZYWE 2018

3.8. Działalność Pracowni Naukowo-Edukacyjnej

Anna Krzysztofiak, Lech Krzysztofiak, Maciej Romański

3.8.1. Działalność naukowa

Działalność Pracowni Naukowo-Edukacyjnej w 2017 roku wynikała z programu działalności pracowni na lata 2016-2018 oraz z regulaminu organizacyjnego parku.

W minionym roku na terenie parku obce instytucje prowadziły 36 tematów badawczych. Część z nich była realizowana przy pomocy pracowników parku.

Pracownicy PN-E prowadzili 12, opisanych poniżej, tematów badawczych, z których pierwszych 8 było współfinansowanych ze środków funduszu leśnego:

1. Zróżnicowanie gatunkowe motyli (Lepidoptera) w dominujących typach siedliskowych lasów Wigierskiego Parku Narodowego – etap II

Badania składu gatunkowego motyli nocnych w 2017 roku pokazały dość wyrównany skład zgrupowań tych owadów w badanych typach siedliskowych lasu. Wprawdzie liczba wykazanych gatunków (662 gatunki) była niższa niż w 2016 roku (772 gatunki), ale ich udział w poszczególnych siedliskach okazał się zupełnie inny. Najwięcej gatunków stwierdzono w borze bagiennym, nieco mniej w olsie oraz w kontynentalnym borze mieszanym. Niższe wartości stwierdzono w grądzie i świerczynie na torfie. Tym niemniej, różnica pomiędzy najuboższym a najbogatszym siedliskiem to tylko 60 gatunków.

W 2017 roku uzyskano dane ilościowe dotyczące liczebności poszczególnych gatunków na stanowiskach badawczych. Jest to materiał przydatny do analiz zróżnicowania ekologicznego zgrupowań motyli, jak również do oceny preferencji siedliskowych oraz struktur dominacji na poszczególnych stanowiskach.

Największą różnorodność gatunkową notowano w czerwcu i lipcu. Co jest interesujące, najwięcej gatunków w ciągu jednego odłowu stwierdzono w borze bagiennym (149), gdy tymczasem w grądzie liczba ta nie przekroczyła 100. Największą liczebność motyli zanotowano w borze mieszanym (1 447/ na 4 samołówki), gdzie znaczący udział miał poproch cetyniak.

2. Wpływ niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora na różnorodność gatunkową wybranych organizmów i stan środowisk leśnych Wigierskiego Parku Narodowego – etap II

Badania mają na celu dostarczenie szczegółowych informacji na temat wpływu niecierpka drobnokwiatowego na wybrane grupy organizmów, takich jak: grzyby wielkoowocnikowe, rośliny naczyniowe, pareczniki Chilopoda, krocionogi Diplopoda, równonogi Isopoda, dżdżowniceLumbricidae, mechowce Oribatida, skoczogonki Collembola, mrówki Formicidae oraz zadrowate Phoridae. Wytypowano obszar badawczy w ramach jednorodnego typu siedliskowego lasu, w którym wyróżniono część z niecierpkiem drobnokwiatowym i część bez niecierpka. W każdej z tych części wyznaczono po trzy powierzchnie badawcze (trzy z niecierpkiem drobnokwiatowym i trzy bez niecierpka). Na każdej powierzchni badawczej zlokalizowano miejsca, z których pobierano próby do badań fauny glebowej.

Na niecierpku drobnokwiatowym pojawia się coraz więcej patogenów, w tym pasożytniczy grzyb – rdza Komarowa Puccinia komarovii; już prawie cała populacja wigierska Impatiens parviflora jest silnie porażona przez ten grzyb. Istotnie zwiększyła się też liczba okazów roślin, na których żerowały larwy muchówek, a ponadto stwierdzono również obecność mszyc. W 2017 roku na wyznaczonych powierzchniach badawczych dokonano łącznie 1 445 notowań grzybów makroskopijnych z 265 taksonów Macromycetes, z których do chwili obecnej zidentyfikowano 204 gatunki. W trakcie badań prowadzonych w 2017 roku, przy zastosowaniu różnego rodzaju metod zebrano na wszystkich powierzchniach: 591 osobników zadrowatych Phoridae (reprezentowanych przez 44 gatunki), 1070 dżdżownic Lumbricidae (6 gatunków), 7 853 roztoczy (z czego mechowce reprezentowane były przez 86 gatunków), 1 305 krocionogów (reprezentujących 8 gatunków), 451 osobników lądowych Isopoda (reprezentowanych przez 4 gatunki), 450 wijów (należących do 8 gatunków) oraz 6 577 osobników skoczogonków (z 52 gatunków). Badania fauny mrówek wykazały obecność robotnic, jak i form płodnych Stenamma debile - rzadko spotykanego gatunku o skrytym trybie życia.

3. Toposiedliskowe uwarunkowania występowania wątrobowca Cephalozia catenulata (Huebener) Lindb. na terenie Wigierskiego Parku Narodowego w kontekście wyznaczania obszarów o wysokim stopniu naturalności z cechami pierwotnego lasu puszczańskiego – etap III

Na terenie Wigierskiego Parku po raz pierwszy stwierdzono występowanie rzadkiego w Polsce wątrobowca głowiaka łańcuszkowatego (Cephalozia catenulata). Inwentaryzacja stanowisk pozwoliła na ustalenie 25 miejsc jego występowania w 8 kompleksach leśnych.

Wyniki trzyletnich badań potwierdzają postulowaną w literaturze prawidłowość o obecności korzystnych warunków do rozwoju mszaków w okresie wiosny i jesieni. Realizacja niniejszego projektu w znacznym stopniu ją jednak uszczegóławia o analizy wpływu temperatury i wilgotności na ugrupowania mszaków na próchniejącym drewnie. Wskazuje, że to przede wszystkim wzrost temperatury (przy odpowiedniej i niemal stale wysokiej wilgotności) na przełomie wiosny i lata (maj/czerwiec) jest kluczowym momentem kształtującym sukces kolonizacyjny mszaków. Po drugie wykazano, że najważniejsze w funkcjonowaniu tych roślin są zjawiska klimatyczne, mające miejsce na wiosnę. Warto zauważyć, że badania prowadzono w wilgotnych i z natury chłodnych zbiorowiskach leśnych. Dla innych typów lasów (np. na glebach mineralnych) okres najkorzystniejszej do rozwoju mszaków temperatury może przypadać wcześniej, na początku wiosny i być związany z wysokim poziomem wilgotności tuż po zejściu pokrywy śnieżnej.

Dla rozwoju Cephalozia catenulata najistotniejszym czynnikiem siedliskowym jest odpowiednio wysoka wilgotność kłody w ciągu całego roku. W kształtowaniu zadań ochronnych dla obszarów występowania najrzadszych gatunków, związanych ze starymi lasami, powinny być brane pod uwagę przede wszystkim działania stabilizujące sytuację hydrologiczną w ekosystemie. Lokalny wzrost temperatury czy oświetlenia, przy rozluźnieniu drzewostanu (naturalne wykroty, wiatrołomy), nie wpłynie niekorzystnie na obecność tych roślin.

Na podstawie danych o ekologii Cephalozia catenulata, w definicji modelu „lasu puszczańskiego” należy brać pod uwagę przede wszystkim wilgotność siedliska. Dla organizmów epiksylicznych wartości te są bardzo wysokie, rzędu 90-100%. Wydaje się, że zwarcie drzewostanu ma mniejsze znaczenie, a przy obecności lokalnych prześwietleń (np. naturalne wykroty) może być nawet korzystne (wzrost temperatury).

Przy okazji prowadzonych w ramach tego projektu badań terenowych, odnaleziono bardzo rzadkie w Polsce gatunki:

a) drugie polskie stanowisko wątrobowca Liochlaena subulata (A. Evans) Schljakov (kategoria R w Europie; Schumacker & Váňa 2005) – dane te opublikowano w prestiżowym czasopiśmie z listy A MNiSW tzw. listy filadelfijskiej (Górski & Romański 2016);

b) nowe stanowiska bardzo rzadkiego wątrobowca (relikt lasów puszczańskich na niżu) zgiętolista nadrzewnego Anastrophyllum hellerianum (Nees ex Lindenb., R. M. Schust.), dotychczas podawanego z Wigierskiego PN na jednym stanowisku w 1935 roku (Wiśniewski & Rejment 1935);

c) porostu Cladonia norvegica (Tønsb & Holien) – odnaleziony na 4 założonych powierzchniach badawczych w Dolinie Czarnej Hańczy; rzadki w Polsce, nowy dla Wigierskiego Parku Narodowego (oznaczenie gatunku: prof. dr hab. Wiesław Fałtynowicz, dr Agnieszka Kowalewska; w przygotowaniu jest publikacja o tym gatunku).

4. Drzewa centrami różnorodności biologicznej organizmów zarodnikowych w lasach – studium porównawcze na przykładzie Wigierskiego Parku Narodowego. Etap I: organizmy zarodnikowe na dębach szypułkowych Quercus robur

W 2017 roku badaniami objęty został dąb szypułkowy Quercus robur. Losowo wybrano 60 okazów dębów rosnących w dwóch zbiorowiskach leśnych – w grądzie subkontynentalnym Tilio-Carpinetum oraz w subkontynentalnym borze mieszanym Serratulo-Pinetum, po 30 egzemplarzy w każdym z tych zbiorowisk. Każde drzewo miało wysokość co najmniej 15 metrów, a najwyższe osiągały 30 m. Wszystkie wybrane drzewa były zdrowe i nie uszkodzone, o prostych, nie pochylonych pniach. Dane zbierano zarówno z pni, jak i z konarów oraz z gałęzi.

Na potrzeby projektu drzewa zostały podzielone na następujące strefy: 1 – od 0 do 2 m, 2 – od 2 do 6 m, 3 – od 6 do 10 m, 4 – od 10 do 14 m, 5 – od 14 do 18 m, 6 – od 18 do 22 m, które w czasie pracy oddzielano kolorową taśmą, usuwaną po zakończeniu badań. Materiał zbierano metodami alpinistycznymi, z wykorzystaniem w dwóch niższych strefach 4 metrowej drabiny aluminiowej, a wyżej 20-metrowej drabiny linowej. Do badań aeromykologicznych w różnych piętrach drzewa, wykorzystano metodę zderzeniową, przy użyciu urządzenia Air Ideal 3P firmy bioMèrieux. Zassanym powietrzem o objętości 25 litrów uderzano w warstwę zestalonej pożywki PDA (Potato Dextrose Agar, Biocorp) z dodatkiem 0,5% kwasu cytrynowego (12 cm3 0,5% kwasu cytrynowego/1 litr PDA), w celu wyizolowania diaspor grzybów znajdujących się w powietrzu.

Na badanych 60-ciu okazach dębów szypułkowych stwierdzono bardzo duże zróżnicowanie organizmów zarodnikowych. Sumarycznie znaleziono 271 taksonów, w tym 97 – porostów, 79 – grzybów makroskopijnych, 49 – grzybów mikroskopijnych oraz 46 – mchów i wątrobowców. Zidentyfikowano także kilka taksonów śluzowców. Każda z badanych grup ma swoiste rozmieszczenia na pniach i innych elementach strukturalnych (konarach i gałęziach) dębów.

5. „Grzyby pasożytnicze występujące na wybranych gatunkach roślin inwazyjnych w Wigierskim Parku Narodowym” – etap I

Badaniami zostały objęte następujące gatunki roślin inwazyjnych obcego pochodzenia: klon jesionolistny (Acer negundo), dąb czerwony (Quercus rubra), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), czeremcha amerykańska (Prunus serotina), róża pomarszczona (Rosa rugosa), nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis), winobluszcz pięciolistkowy (Parthenocisus quienqifolia), rdestowiec ostrokończysty (Reynoutria japonica) oraz niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora). Badania prowadzono od maja do października, w miesięcznych odstępach na wybranych lokalizacjach na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Na stałej powierzchni badawczej, obserwacjami objęto od 10 do 20 osobników danego gatunku lub powierzchnię około 10 m2, na której badany gatunek zajmował większą część płatu. Wyjątek stanowiły pojedyncze osobniki dębu czerwonego oraz rdestowca ostrokończystego.

Wykonano również analizę mykologiczną nasion A. negundoI. parviflora, a także owoców P. serotina. Uzyskane nasiona podzielono na dwie partie. Jedna z nich została wyłożona bezpośrednio na szalki Petriego z 2% zestaloną pożywką maltozową. Pozostałe nasiona przed wyłożeniem na pożywkę, zostały odkażone powierzchniowo 1% roztworem podchlorynu sodu przez 30 sekund. Dzięki temu możliwa była izolacja grzybów zasiedlających wnętrze nasion. Wyrastające z nasion kolonie grzybów oznaczono do gatunku na podstawie cech morfologicznych. W trakcie analizy laboratoryjnej tkanek wykazujących objawy chorobowe oraz analizy mykologicznej nasion i owoców wyizolowano łącznie 17 gatunków grzybów.

Spośród objętych badaniami gatunków roślin inwazyjnych obcego pochodzenia na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego, objawy chorobowe stwierdzono na następujących gatunkach: klon jesionolistny (Acer negundo), czeremcha amerykańska (Prunus serotina), róża pomarszczona(Rosa rugosa), niecierpek drobnokwiatowy(Impatiens parviflora), winobluszcz zaroślowy(Parthenocissus inserata), nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis). Najniższą kondycją fitosanitarną charakteryzował się niecierpek drobnokwiatowy oraz czeremcha amerykańska. Pozostałe gatunki, mimo występowania nań chorób wykazywały się dobrą kondycją. Wydaje się, że najbardziej perspektywicznymi patogenami, mogącymi wpływać na populacje roślin inwazyjnych, są: Puccinia komarovii (na I. parviflora), Diplodina acerina (na A. negundo) oraz kompleks grzybów powodujących plamistości i zamieranie pędów P. serotina jednak dla potwierdzenia tych przypuszczeń wymagana jest kontynuacja badań w kolejnych latach. Pozostałe gatunki roślin, na których w 2017 roku nie stwierdzono objawów chorobowych, należy nadal monitorować, gdyż nie wykluczone jest, że w kolejnych latach badań pojawią się na nich grzyby patogeniczne.

6. Myrmekofauna zbiorowisk leśnych WPN i dynamika jej zmian na tle zdrowotności drzewostanów, badanej przy użyciu zdjęć hiperspektralnych – etap I. Badania zgrupowań mrówek

W ramach projektu wytyczono czterdzieści powierzchni badawczych – dwadzieścia w środowisku boru mieszanego, dwadzieścia w środowisku grądowym. Każda powierzchnia była kwadratem o boku 10 metrów. Wewnątrz tego fragmentu wydzielono cztery mniejsze obszary o powierzchni metr na metr, na których dokonano poszukiwań mrowisk. W przypadku znalezienia gniazda pobierano po trzy robotnice. Dodatkowo, wokół każdej z powierzchni wytyczono kwadrat 100 x 100 metrów w taki sposób, że powierzchnia badawcza znajdowała się dokładnie po środku szerszego obszaru. Na tym terenie poszukiwano gniazd mrówek kopcowych. W przypadku odnalezienia takiego gniazda pobierano dziesięć osobników do oznaczenia oraz zapisywano dokładną lokalizację takiego gniazda. W przypadku napotkania szlaków mrówek innych gatunków zapisywano ich lokalizację oraz pobierano pojedyncze osobniki do oznaczenia.

Na dziesięciu powierzchniach (pięciu zlokalizowanych na terenie grądu i pięciu na terenie boru) mrówki odławiane były za pomocą pułapek Barbera. Na każdej powierzchni zainstalowano po 5 pułapek – po jednej w każdym narożniku powierzchni badawczej (10 x 10 m) oraz jedna na środku powierzchni. Dodatkowo, na powierzchniach badawczych przeprowadzono także odłowy mrówek z roślinności niskiej (do 1m wysokości), za pomocą czerpaka entomologicznego. Pozyskane mrówki oznaczano do gatunku.

Odnotowano sześć gatunków mrówek, których gniazda znajdowały się bezpośrednio na powierzchniach badawczych – zarówno w borze, jak i w grądzie odnotowanoMyrmica ruginodis, Myrmica rubra, Lasius platythorax oraz Camponotus herculeanus; dodatkowo, w samym borze odnotowano pojedyncze gniazdo Myrmica lobicornis oraz nietypowe, ziemne gniazda Formica polyctena; W obu siedliskach zdecydowanym dominantem były mrówki z gatunku Myrmica ruginodis; W pułapkach Barbera odnotowano gatunki niespotkane podczas badań terenowych, w szczególności warto podkreślić obecność Stenamma debile, mrówki o skrytym trybie życia.

Wykonanie zdjęć oraz analiza danych spektralnych i wskaźników roślinnych. Celem projektu było pozyskanie teledetekcyjnych wskaźników roślinnych z georeferencją dla punktów wyselekcjonowanych na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Połowa punktów była położona w obszarze borów świerkowych, połowa w obszarze grądów. Naloty były wykonywane przy pomocy platformy bezzałogowej Versadrone Versa X6 Research [Ver17] należącej do Laboratorium Informacji Obrazowej Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to uniwersalna platforma przystosowana do przenoszenia ładunków o masie do 5 kg, w tym kamery hiperspektralnej Rikola, kamery termograficznej Vigo v640, spektrometrów w zakresie widzialnym i bliskiej podczerwieni oraz aparatów otograficznych.

Zastosowanie spektrometrów o wysokiej rozdzielczości spektralnej, miało na celu przetestowanie różnych teledetekcyjnych wskaźników stanu roślinności, tak aby posługując się wysokiej jakości danymi spektralnymi możliwe było wytypowanie zakresów spektralnych, które w przyszłych latach mogłyby być rejestrowane przez czujniki obrazujące. Uzyskane wyniki wskazują na zmienność wartości wskaźników charakterystyczną dla tego typu obszarów (lasy iglaste/lasy liściaste/lasy mieszane), co w przyszłości pozwoli na ograniczenie zakresu spektralnego, na rzecz rozdzielczości przestrzennej.

7. Doskonalenie systemu obserwacji dużych i średnich ssaków w ekosystemach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego - etap II. Dieta wilków

Ocenę diety wilków w Wigierskim Parku Narodowym wykonano na podstawie analizy odchodów zebranych w 2017 r. Spośród 167 zebranych odchodów, do analizy przydatne było 149 prób. Dla każdej zebranej porcji odchodów określano ich lokalizację za pomocą odbiornika GPS. Odchody umieszczano w papierowych kopertach, a następnie suszono i przechowywano do czasu analizy. Wysuszone odchody ważono, po czym przepłukiwano na gęstym sicie, ponownie suszono oraz ważono. Identyfikacji gatunków zwierząt zjedzonych przez wilki dokonywano na podstawie wypłukanych szczątków pokarmu, takich jak sierść, kości, włosy, racice, pazury, zęby. Ofiary identyfikowano do gatunku lub rodzaju przy pomocy kluczy, a także materiału porównawczego Stowarzyszenia dla Natury „Wilk”.

Analiza zawartości odchodów wykazała, że wilki w Wigierskim Parku Narodowym miały stosunkowo wąską niszę pokarmową (B=1,67). Pokazuje to ich specjalizację w polowaniu na dzikie ssaki kopytne, które stanowiły 75,4% biomasy konsumowanego pokarmu. Najczęściej zjadana była sarna, której udział w pokarmie wilków dwukrotnie przekraczał udział jelenia (odpowiednio 39,6% i 18,7%). Trzecim pod względem ważności w diecie wilków był dzik, natomiast łosie zjadane były sporadycznie. Ważnym uzupełnieniem diety tutejszych wilków były bobry, stanowiące aż 10,9% biomasy konsumowanego pokarmu. Zdecydowanie rzadziej wilki zjadały zające, a sporadycznie małe gryzonie i ptaki. W odchodach wilków z Wigierskiego Parku Narodowego odkryto szczątki krowy, kozy, świń oraz psów, których łączny udział w biomasie pokarmu wyniósł 9,5%. W jednej porcji kału zarejestrowano drobne fragmenty plastiku. Zespół dzikich ssaków kopytnych w Wigierskim Parku Narodowym, określony przy pomocy intensywnych nagrań fotopułapkami, składał się z czterech gatunków. Najczęściej rejestrowano dziki (n=2808 osobników), następnie jelenie (n=2273) i sarny (n=866), a najrzadziej łosie (n=202). Wilki z zespołu najchętniej wybierały sarnę, dla której współczynnik selekcji Ivleva wynosił D=0,763. Pozostałe gatunki były zabijane rzadziej niż wynosił ich udział w zespole ofiar, o czym świadczą ujemne wartości współczynnika selekcji.

8. Ocena aktualnej jakości i stanu ekologicznego rzek Wigierskiego Parku Narodowego

Badaniami objęte zostały wszystkie rzeki występujące na terenie Parku. Badania polegają na przeprowadzeniu szczegółowych pomiarów koryt rzek, scharakteryzowania ich dolin, przeprowadzeniu pomiarów przepływów wód w poszczególnych rzekach, temperatury, podstawowych parametrów chemicznych wody oraz wybranych parametrów biologicznych, jak: roślinność czy fauna chruścików. Na podstawie wybranych indeksów okrzemkowych określony zostanie stan ekologiczny rzek. Zakłada się, że realizacja badań zostanie zakończona nie wcześniej niż w 2018 roku.

9. Badania rozmieszczenia obcych gatunków roślin na terenie Wigierskiego Parku Narodowego.

Badania mają charakter ciągły i polegają na szczegółowym rozpoznaniu występowania i wielkości populacji gatunków roślin obcych geograficznie na całym terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Lokalizacja występowania poszczególnych gatunków określana jest za pomocą odbiorników GPS i nanoszona na mapę numeryczną parku. Ponadto, określane są wielkości populacji tych gatunków.

10. Badania rozmieszczenia i liczebności gatunków roślin i zwierząt objętych ochroną w Polsce oraz mających znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej

Badania mają charakter ciągły i polegają na określeniu lokalizacji występowania gatunków (przy pomocy GPS) oraz podstawowych parametrów ich populacji na terenie całego parku. Ponadto, scharakteryzowane zostaną zagrożenia, jakim te gatunki podlegają oraz kierunki zmian w ich populacjach.

11. Monitoring zmian zasobów wodnych systemu rzeczno-jeziornego Czarna Hańcza-Wigry

Badaniami, które rozpoczęte zostały w 2015 roku, objęte zostały dwa fragmenty Czarnej Hańczy – powyżej i poniżej jeziora Wigry oraz jezioro Wigry. Na rzece i jeziorze wyznaczono po dwa stanowiska pomiarowe, wyposażone w automatyczne rejestratory stanów wód oraz temperatury i przewodności elektrolitycznej (rzeka). Na rzece wykonywano pomiary natężenia przepływu wód. Jest to program specyficzny Stacji Bazowej WIGRY, funkcjonującej w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP). Dotychczas uzyskane wyniki są obecnie opracowywane.

12. Monitoring zmian poziomu wód gruntowych w podmokłych ekosystemach leśnych i ich wpływ na zdrowotność drzewostanów.

Badania, rozpoczęte w 2013 roku, prowadzono na terenie zlewni badawczej ZMŚP i polegały na ocenie zmian poziomu wód gruntowych na wybranych stanowiskach w sosnowo-brzozowym lesie bagiennymThelypteridi-Betuletum pubescentis, w sosnowym borze bagiennymVaccinio uliginosi-Pinetum, w świerczynie bagiennejSphagno girgensohnii-Piceetum oraz w olsie porzeczkowym Ribo nigri-Alnetum. Stanowiska wyposażono w piezometry z ceramicznymi czujnikami ciśnienia i rejestratorami zmian poziomu wody i temperatury oraz czujniki wilgotności. Jest to program specyficzny Stacji Bazowej WIGRY funkcjonującej w ramach ZMŚP. Dotychczas uzyskane wyniki są obecnie opracowywane.

3.8.2. Monitoring środowiska i przyrody

W ramach prac monitoringowych w roku hydrologicznym 2017 Pracownia prowadziła prace na terenie zlewni badawczej Czarnej Hańczy, na wybranych powierzchniach i w wyznaczonych punktach kontrolno-pomiarowych. W 2017 roku, wykorzystując numeryczny model terenu wykonany na podstawie skanowania laserowego (LIDAR), dokonano weryfikacji przebiegu granic zlewni badawczej WIGRY. Nowa zlewnia badawcza, która stanowi fragment zlewni ujściowego odcinka Czarnej Hańczy do jeziora, obejmuje powierzchnię 11,026 km2, a udział w niej obszarów bezodpływowych wynosi aż 77% (8,490 km2). W 2017 roku realizowane były prace dotyczące 12 programów pomiarowych, dotyczących: meteorologii, zanieczyszczenia powietrza, chemizmu opadów atmosferycznych i wód podkoronowych, chemizmu roztworów glebowych, stanów i chemizmu wód podziemnych, stanów, przepływów i chemizmu wód rzeki Czarna Hańcza, chemizmu opadu organicznego, zawartości metali ciężkich i siarki w porostach, uszkodzenia drzew i drzewostanów, epifitów nadrzewnych oraz gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia (rośliny). Realizowany był również jeden program analityczny, który dotyczył modelowania zmian bilansu wodnego i biogeochemicznego dla zlewni badawczej. Uzyskane wyniki badań pozwoliły na przeprowadzenie oceny funkcjonowania geoekosystemów zlewni badawczej.

Rok hydrologiczny 2017 należał do lat lekko ciepłych i bardzo wilgotnych, ze średnią temperaturą 7,2°C i sumą opadów wynoszącą 710,6 mm. Temperatura powietrza była zatem wyższa o 0,4°C od przeciętnej z ostatniego trzydziestolecia, natomiast wielkość opadów była ponadprzeciętna - o 154,4 mm przekraczała wielkość opadów z ostatniego wielolecia.

Najcieplejszy miesiąc (sierpień) charakteryzował się o 1,4°C niższą temperaturą, niż najcieplejszy miesiąc w całym okresie badań (lipiec), a maksymalne temperatury dochodziły do ponad 31°C. Najchłodniejszym miesiącem był styczeń, ze średnią temperaturą -4,5°C i z minimalną temperaturą dochodzącą do -25,5°C. W całym okresie badań (2002-2016) najchłodniejszy miesiąc roku (styczeń) charakteryzował się średnią temperaturą wynoszącą -4,0°C, a najniższe temperatury spadały poniżej -31°C. Okres termicznej zimy trwał dłużej niż w poprzednim roku - 69 dni (w poprzednim roku 45 dni). Pokrywa śnieżna utrzymywała się przez 74 dni (w poprzednim roku tylko 30 dni), w tym przez 29 dni w styczniu i 20 dni w lutym, a jej grubość nie przekraczała 16 cm.

Bardzo duże znaczenie dla przyrody ma okres występowania dni z przymrozkami, a w szczególności z przymrozkami przygruntowymi. W 2017 roku ni z przymrozkami przygruntowymi było 78, czyli na podobnym poziomie jak w roku poprzednim. Ostatni dzień z przymrozkiem przygruntowym wystąpił 3 czerwca, a pierwszy 30 września. W okresie zimowym gleba przemarzała jedynie do głębokości 20 cm, a ujemne temperatury na tej głębokości pojawiały się tylko w styczniu i lutym, nieznacznie przekraczając -2°C.

Zmiany termiczne wyraźnie wpłynęły na długość trwania okresu wegetacyjnego. W roku hydrologicznym 2017 okres ten rozpoczął się 6 kwietnia (o 4 dni później niż w roku poprzednim) i zakończył się 31 października (w 2016 rok 17 października) - trwał zatem 209 dni, co stanowi ponad 57% całego roku.

Miniony rok należał do lat bardzo wilgotnych, z sumą opadów wynoszącą 710,6 mm. Były to opady o 154,4 mm większe od średniej sumy opadów z ostatniego trzydziestolecia (1981-2010) oraz o 113,0 mm większe od średniej sumy opadów z okresu 2002-2016. Zatem po wilgotnym poprzednim roku, w którym spadło 684,5 mm opadów, wystąpił kolejny rok z opadami ponadprzeciętnymi. Różnice w miesięcznych opadach najwyraźniej zaznaczyły się we wrześniu i październiku - były one o ponad 40 mm większe w stosunku do średniej z wielolecia 1980-2010 oraz w czerwcu - prawie o 40 cm większe. Zdecydowanie mniej opadów, niż przeciętnie, wystąpiło w maju - prawie o 32 mm mniej.

Pomimo wysokich opadów atmosferycznych w minionym roku występowały okresy posuchy oraz długotrwałej posuchy. Posucha długotrwała wystąpiła w okresie zimowym – styczeń-luty i stanowiła jeden okres o długości 36 dni. Pozostałe okresy bezopadowe (4 okresy) występowały od maja do początku października i trwały od 9 do 14 dni. Generalnie, rozkład czasowy opadów był korzystny dla środowiska przyrodniczego - prawie 73% rocznej sumy opadów przypadało na okres wegetacyjny (spadło w tym czasie 518,2 mm opadów), z tego ponad 72% (374,2 mm) w okresie intensywnej wegetacji (średnia temperatura powietrza >10°C).

Wysokie opady atmosferyczne wpłynęły na poprawę zasobów wód podziemnych i powierzchniowych. Średni miesięczny poziom wody w badanych otworach piezometrycznych wzrósł w ciągu roku do 27 cm w piezometrze na ogródku meteorologicznym w Sobolewie. Średni roczny poziom lustra wody w piezometrze był równy średniemu stanowi z wielolecia 1998-2016 (1223 cm). Pomimo wyraźnego wzrostu poziomu wód podziemnych nadal wskaźnik zagrożenia suszą gruntową wskazywał zagrożenie niżówką gruntową przez cały rok.

Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku wód powierzchniowych. Po latach 2014-2015, kiedy zasilanie opadowe kształtowało się znacznie poniżej wartości średnich, rok 2017 był kolejnym po 2016, kiedy obieg wody powracał do stanu równowagi, a jej deficyt był powoli uzupełniany. Stany wody rzeki Czarna Hańcza w większości przypadków nie wykraczały poza strefę stanów niskich i nie odnotowano przypadku pojawienia się wezbrania. Okresy niżówek płytkich występowały przez 243 dni, a niżówek głębokich przez 13 dni. Ich występowanie było związane z rozkładem czasowym opadów atmosferycznych oraz deficytem wody w zlewni, powstałym jeszcze w latach 2014-2015. Średni roczny stan wody w Czarnej Hańczy, w punkcie kontrolno-pomiarowym w Sobolewie, wyniósł 229 cm i była to wartość o 4 cm wyższa od stanu z poprzedniego roku oraz o 5 cm niższa od średniego stanu z okresu 1999-2016. Przez niemal cały rok utrzymywały się bardzo niskie stany wód, w granicach 220-239 cm, z dominacją stanów wody w przedziale 220-229 cm - stanowiły one 59% wszystkich stanów.

Duże zapotrzebowanie środowiska na wodę oraz jego zdolności retencyjne spowodowały zmiany natężeniu przepływu wody w Czarnej Hańczy. Średni roczny przepływ wód, w punkcie kontrolno-pomiarowym Sobolewo, w roku 2017 osiągnął wartość 1,290 m3 s-1 i był o 0,388 m3 s-1 wyższy niż w poprzednim roku, ale o 0,077 m3 s-1 niższy od średniej z wielolecia 2001-2016.

Pomimo ponadprzeciętnych opadów w 2017 roku wartość odpływu wód z obszaru zlewni była kształtowana przez głęboki deficyt wody w zlewni, będący wynikiem niewielkich opadów w latach 2014-2015. Dwa ostatnie wilgotne lata, które istotnie uzupełniły ten deficyt, nie pozwoliły jeszcze na powrót systemu zlewni do równowagi.

Na tle wielolecia rok 2017 nie należał do typowych - wezbranie roztopowe było słabo zaznaczone, natomiast wyjątkowo wyraźnie zaznaczyło się wezbranie jesienne. Wynikało to z mało śnieżnej, jak na warunki wielolecia, zimy oraz wysokich sum opadu we wrześniu i październiku, przy ograniczonej intensywności parowania. Obszar zlewni badawczej WIGRY powinien należeć do strefy ustrojów śnieżnych dobrze wykształconych, ale w ostatnich latach wiosenne wezbrania roztopowe słabo się zaznaczały z powodu małej pokrywy śnieżnej, co wskazuje na pewną ewolucję ustroju rzecznego Czarnej Hańczy.

Istotnym czynnikiem wpływającym na stan środowiska i procesy w nim zachodzące jest stopień zmineralizowania opadów, czyli ich skład chemiczny. Stężenia jonów były niższe od średniej wartości z wielolecia 1998-2016. Średnia wartość odczynu pH opadów (6,26) mieściła się w zakresie odczynu lekko podwyższonego, a przewodność elektrolityczna była nieznaczna (1,4 mS m-1).

Biorąc pod uwagę wyniki z okresu 1998-2017, średnia roczna wartość pH opadów wykazuje od 2008 roku wyraźną tendencję wzrostową - średnia wartość pH wzrasta przeciętnie o około 0,6 jednostki/10 lat. Średnie miesięczne wartości z tego wielolecia wyraźnie obniżają się w okresie zimowym (XII-III), osiągając najniższą wartość w grudniu - pH=4,67.

W minionym roku hydrologicznym na jeden hektar niezalesionej powierzchni zlewni badawczej spadło z opadami atmosferycznymi 13,2 kg głównych jonów, wśród których przeważały jony chlorkowe (2,8 kg ha-1) i amonowe (3,0 kg ha-1). Zaznaczyła się przewaga azotu zredukowanego (N-NH4) nad utlenionym (N-NO3), co wskazuje na rolniczy charakter badanego obszaru i brak wpływu obszarów zurbanizowanych. W porównaniu z rokiem 2016 depozycja jonów do podłoża była niższa o 28%.

Wody opadowe docierające do koron drzew charakteryzowały się lekko podwyższonym odczynem - pH=6,26 i nieznaczną przewodnością - SEC=1,4 mS m-1 (Rys. 8). Po przejściu przez warstwę koron drzew odczyn wód był nadal lekko podwyższony (pH=6,18), a przewodność była znacznie podwyższona (SEC=3,4 mS m-1). Wody wnikając w głąb profilu glebowego (do głębokości 50 cm) cały czas charakteryzowały się odczynem normalnym, natomiast przewodność elektrolityczna wody na głębokościach 10 i 30 cm była mocno podwyższona (odpowiednio 5,4 i 5,9 mS m-1), a na głębokości 50 cm bardzo silnie podwyższona (20,5 mS m-1).

Rysunek 8. Modyfikacje wód opadowych na obszarach leśnych zlewni badawczej Stacji Bazowej WIGRY w 2017 roku

Jednym z czynników ograniczających odbudowę zasobów wodnych w glebie na terenach leśnych jest intercepcja okapowa, czyli zatrzymywanie opadów w koronach drzew. Zlewnia badawcza Stacji Bazowej WIGRY w przeważającej części pokryta jest przez lasy (stanowią one ponad 63% powierzchni zlewni), które w znaczący sposób wpływają na zmianę wielkości opadu atmosferycznego docierającego do na lasu, jak i jego właściwości fizyko-chemiczne.

Woda opadowa zatrzymywana jest na powierzchni liści, gałęzi oraz pni, skąd w większości odparowuje. W przypadkach, kiedy powierzchnia gałęzi i pni pokryta jest warstwą mchów czy porostów, woda zostaje też częściowo wchłonięta przez te organizmy. W konsekwencji ilość wody docierającej do dna lasu jest najczęściej znacznie mniejsza od jej ilości docierającej do koron drzew. Średnia roczna intercepcja podokapowa w roku 2017 wynosiła 43,7%, a najwięcej wody korony drzew zatrzymały w kwietniu (prawie 69%), najmniej zaś w listopadzie i maju (nieznacznie powyżej 20%). Wysoka intercepcja opadów (ponad 50%), występująca przez 7 miesięcy w roku, wpłynęła na zmniejszenie zasilania w wodę gleby leśnej oraz warstwy ściółki.

Wody przechodzące przez korony drzew spłukują zgromadzony na powierzchni liści pył, zawierający liczne pierwiastki oraz wymywają niektóre jony z liści. Z koron drzew najwięcej wymytych zostało jonów potasowych - współczynnik koncentracji 32,5, magnezowych - 16,0 i wapniowych - 10,0, a najmniej jonów wodorowych - 1,2, azotanowych - 1,6 i amonowych - 1,7. Z opadem podkoronowym do podłoża zostało zdeponowanych łącznie 32,12 kg ha-1 jonów (o 1,83 kg/ha mniej niż w poprzednim roku), w tym 21,35 kg ha-1 kationów i 10,77 kg ha-1 anionów. Pośród nich największy udział miały jony chlorkowe - 6,22 kg ha-1 i jony potasowe - 7,72 kg ha-1, najmniejszy zaś jony magnezu - 1,89 kg ha-1. Ładunki te nie stanowiły istotnego zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania środowiska przyrodniczego zlewni badawczej.

Część pierwiastków biogennych jest wprowadzana do obiegu przez roślinność drzewiastą w postaci martwej materii organicznej (opad organiczny). W minionym roku na każdy metr kwadratowy lasu spadło 555,90 g suchej masy opadu organicznego (w poprzednim roku wielkość ta była dwukrotnie większa), głównie w postaci igieł (39,2%). W ten sposób każdy hektar lasu w ciągu roku wzbogacił się o 2 997,96 kg węgla organicznego, 65,60 kg azotu ogólnego, 7,84 kg potasu i 5,20 kg fosforu ogólnego.

Część składników mineralnych dociera na teren zlewni wraz z wodami Czarnej Hańczy. Pomiary prowadzone na rzece na stanowisku kontrolno-pomiarowym w Sobolewie (stanowiącym punkt wejściowy do zlewni), pokazują jaki ładunek biogenów dociera do zlewni wraz z wodami rzeki. Rzeka w granicach zlewni badawczej posiada jeden bezimienny dopływ o długości ok. 900 m, który zasilany jest wodami z obszarów źródliskowych, rozciągających się wzdłuż południowo-zachodniej granicy doliny rzecznej oraz spływami powierzchniowymi z południowych jej stoków. Jedynym bezpośrednim źródłem zanieczyszczenia wód rzeki, w obrębie zlewni badawczej, są gospodarstwa położone w zachodniej jej części. W okresach wysokich stanów rzeki jej wody rozlewają się po płaskim dnie doliny, zasilając środowisko w biogeny lub wypłukując je. Punktem zamykającym zlewnię badawczą jest stanowisko kontrolno-pomiarowe (Ujście), zlokalizowane niedaleko ujścia rzeki do jeziora Wigry. Badana zlewnia jest zatem zlewnią różnicową, której obszar wyznaczony jest przez dwa stanowiska kontrolno-pomiarowe, zlokalizowane kolejno w dół Czarnej Hańczy - Sobolewo i Ujście.

W 2017 roku obserwowano wynoszenie ze zlewni niemal wszystkich badanych pierwiastków. Największe ładunki opuszczające zlewnię dotyczyły wodorowęglanów, wapnia, chlorków, magnezu i sodu. Wymywanie i zatrzymywanie poszczególnych jonów w zlewni było bardzo zmienne w czasie. Tak jak w przypadku stężeń biogenów, trudno wskazać jednoznaczny uniwersalny związek między porami roku albo warunkami przepływu, a ładunkami jonów wynoszonymi, bądź akumulowanymi w zlewni. Bardzo duże znaczenie może mieć w tym przypadku zasilanie podziemne Czarnej Hańczy, która odwadnia zlewnię badawczą. Dosyć duża dysproporcja między ładunkiem pierwiastków wnoszonym rzeką do zlewni, a ładunkiem opuszczającym zlewnię wskazuje na intensywne zasilanie podziemne i co niewykluczone, istotną rozbieżność między zasięgiem zlewni topograficznej i zlewni podziemnej Czarnej Hańczy w rejonie Stacji Bazowej WIGRY. Prawdopodobnie znaczny strumień jonów trafia do zlewni z kierunku zachodniego oraz północnego, gdzie jak wynika z ukształtowania terenu mogą istnieć zagrzebane stare hydrogeologiczne struktury aluwialne lub glacjofluwialne, uczestniczące w zasilaniu podziemnym zlewni różnicowej. Powinno się to ujawniać właśnie w latach ze znacznym udziałem niżówek.

Czarna Hańcza stanowi drogę przemieszczania się wody, substancji mineralnych i biogennych oraz materii organicznej przez geoekosystemy zlewni. W kształtowaniu chemizmu wód rzeki największe znaczenie mają źródła zanieczyszczeń położone powyżej obszaru zlewni badawczej. Czarna Hańcza przepływa przez miasto Suwałki i odbiera oczyszczone ścieki z miejskiej oczyszczalni ścieków. Jakość wód rzeki w dużym stopniu uzależniona jest od ilości i jakości odprowadzanych do niej ścieków.

Analizując wybrane parametry fizykochemiczne wody Czarnej Hańczy w 2017 roku w Sobolewie stwierdzono, że: pH, Ca, O2, BZT5, P, S-SO4 i N-NH4 zawierały się w I klasie czystości, N-NO3 w II klasie, a SEC, Mg, HCO3 i Cl poniżej II klasy. Rzeka opuszczając zlewnię badawczą utrzymała I klasę czystości dla: pH, O2, S-SO4 i N-NH4, II klasę dla N-NO3 oraz dla SEC, Mg, HCO3 i Cl właściwości poniżej II klasy. W przypadku takich wskaźników, jak: Ca, BZT5 i P nastąpiło pogorszenie klasy czystości z I do II.

Powszechnie wiadomo, że na stan środowiska przyrodniczego duży wpływ ma zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. Czynnik ten badany jest w ramach ZMŚP zarówno bezpośrednio, poprzez ocenę zawartości w powietrzu dwutlenku siarki i tlenków azotu, jak i pośrednio poprzez ocenę stopnia zanieczyszczenia opadów atmosferycznych i zawartości metali ciężkich i siarki w plechach porostów. Wcześniejsze badania wykazały już, że wielkości stężeń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu, rejestrowane na terenie zlewni badawczej WIGRY, są wielokrotnie niższe od obowiązujących norm. Tak też było w roku 2017. Stwierdzone stężenia dwutlenku siarki i dwutlenku azotu nie przekraczały dopuszczalnych stężeń średniorocznych tych substancji w powietrzu. Były one wyraźnie wyższe w okresie jesienno-zimowym niż letnim, co ma związek ze zwiększoną emisją gazów podczas okresu grzewczego. Rozkład emisji SO2 i NOx w 2017 roku, z instalacji ciepłowniczych zlokalizowanych na terenie miasta Suwałki, należących do Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej w Suwałkach, wskazuje że obiekty te są źródłem zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, rejestrowanego na terenie zlewni.

Analizując wielkości zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego zlewni badawczej WIGRY można przyjąć, że czynnik ten nie decydował, lub decydował tylko w niewielkim stopniu i to lokalnie, o zmianach zachodzących w środowisku przyrodniczym. Rośliny i zwierzęta miały zapewnione dobre warunki bytowania na obszarze zlewni i ich występowanie czy wielkość populacji nie była w sposób istotny ograniczana tym czynnikiem.

Analizując zmiany powierzchni plech porostów, które są dobrym bioindykatorem zmian zachodzących w środowisku stwierdzono, że w zdecydowanej większości przypadków nastąpił wzrost powierzchni plech badanych porostów, w stosunku do stanu z roku poprzedniego. Jedna plecha, która już w poprzednim roku zmniejszyła swoją powierzchnię, zanikła całkowicie. Również liczba plech porostów krzaczkowatych wzrosła z 277 do 337 (w 2016 roku wzrost liczby plech wyniósł 50%). Wyniki te świadczą o dobrych warunkach, jakie panują na terenie zlewni badawczej dla porostów, nawet dla tak wrażliwej grupy, jaką są porosty krzaczkowate.

Nadal istnieje potencjalne zagrożenie środowiska przyrodniczego zlewni badawczej ze strony inwazyjnych gatunków roślin obcego pochodzenia. W ostatnich 5 latach zagrożenie to, zwłaszcza ze strony niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera, zdecydowanie zmniejszyło się, co jest wynikiem działań Parku, zmierzających do istotnego ograniczenia zarówno wielkości populacji tego gatunku, jak i obszaru jego występowania. Pięcioletnie zabiegi zwalczania niecierpka gruczołowatego w dolinie Czarnej Hańczy (głównie na obszarze zlewni badawczej), prowadzone w ramach projektów ochronnych finansowanych ze środków programu LIFE oraz funduszu leśnego, doprowadziły do ograniczenia populacji tego gatunku o 80-90%. Dalsze monitorowanie występowania tego gatunku na terenie zlewni będzie zarazem monitoringiem skuteczności przeprowadzonych działań ochronnych.

Pomimo, że w 2017 roku nie stwierdzono na terenie zlewni nowych gatunków roślin obcego pochodzenia, to te które stwierdzono w poprzednich latach (16 gatunków obcych geograficzne, w tym 12 gatunków inwazyjnych w skali całego kraju oraz 4 inwazyjne w skali regionu) stanowią zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania przyrody zlewni. W dużym stopniu zagrożenie to jest obecnie potencjalne lub do tej pory słabo rozpoznane. Konieczne są zatem dalsze obserwacje i, w miarę możliwości, działania badawcze pozwalające określić stopień zagrożenia przyrody ze strony obcego gatunku.

Wyniki uzyskane z programów pomiarowych ZMŚP, zarówno z lat poprzednich jak i z ostatniego roku, w większości przypadków nie wskazują na istotne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego zlewni badawczej. Ogólnie należy stwierdzić, że obszar zlewni charakteryzuje się dobrym stanem środowiska, a obserwowane zmiany mają przeważnie charakter naturalny i na ogół nie wpływają negatywnie na stan przyrody. Do czynników decydujących o niekorzystnych przemianach w przyrodzie zlewni należą czynniki klimatyczne (zwłaszcza niedobór wody) oraz ekspansja inwazyjnych gatunków roślin obcego pochodzenia. Pierwszy z nich w dalszej perspektywie może (przy wystąpieniu skrajnie suchych lat) poważnie zagrozić gatunkom i siedliskom przyrodniczym zależnym od wód. Obniżanie się poziomu wód powierzchniowych i podziemnych oraz deficyt wody (zwłaszcza w okresie wiosennym) i związane z tym przesuszenie gleby oraz torfowisk, mogą spowodować niekorzystne, trudno odwracalne zmiany w środowisku i doprowadzić do utraty niektórych wartości przyrodniczych. Zmiany w środowisku, wywołane deficytem wody, są już na tyle znaczące, że wystąpienie jednego czy kilku sezonów z większymi opadami, nie spowoduje odbudowy zasobów wody w środowisku w wystarczającym stopniu. W tym kontekście ważne staje się nasilenie obserwacji zmian stanów wód podziemnych w środowiskach zależnych od wody oraz badanie wpływu tych zmian na przyrodę. Wyniki tych badań powinny stanowić podstawę do podejmowania działań ochronnych, polegających np. na ochronie małej retencji.

Fotopułapki

W 2017 roku Pracownia Naukowo-Edukacyjna Wigierskiego Parku Narodowego zakupiła 12 nowych foto-pułapek. Jedna ze starszych foto-pułapek została skradziona. Obecnie pracowania dysponuje 53 urządzeniami, jednak cześć starszych urządzeń, nie jest w pełni sprawna.

W roku 2017 kamery pracowały w terenie łącznie przez 13 978 dni (dób). Wszystkie kamery zarejestrowały w sumie 25 682 nagrań, w tym 13 844 z widocznymi zwierzętami (54% nagrań). Na 169 filmach pojawił się więcej niż jeden gatunek zwierzęcia. W większości dotyczy to nagrań z wielogatunkowymi stadami małych ptaków, lub ptakami towarzyszącymi ssakom, jednak zdarzyły się również nagrania z 2 gatunkami ssaków na tym samym filmie. Do ciekawszych nagrań z dwoma gatunkami należy np. nagranie wilka obserwującego żurawie, lub wilka mijającego się o kilkanaście sekund z borsukiem.

Kamery nadal rejestrowały obecność wilków, lisów i jenotów z wyraźnymi objawami zainfekowania świerzbowcem. Najwięcej takich przypadków rejestrowanych było w północnej części parku.

Uwagę zwraca większa, niż we wcześniejszym okresie, ilość rejestrowanych zajęcy oraz bardzo wysoka liczba nagrań z żurawiami, które pojawiały się w nagraniach z kamer nawet oddalonych od brzegów wód, w lesie.

Lista gatunków zarejestrowanych przez foto-pułapki w 2017 roku (z liczbą nagrań):

Ssaki:

1.

Borsuk (Meles meles)

609

2.

Bóbr (Castor fiber)

44

3.

Dzik (Sus scrofa)

1 889

4.

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus)

3 435

5.

Jenot (Nyctereutes procyonoides)

181

6.

Kot domowy (Felis catus)

18

7.

Kuna domowa (Martes foina)

3

8.

Kuna leśna (Martes martes)

175

9.

Kuna (Martes sp.)

68

10.

Lis rudy (Vulpes vulpes)

705

11.

Łasica pospolita (Mustela nivalis)

2

12.

Łoś (Alces alces)

379

13.

Myszarka (Apodemus sp.)

117

14.

Nietoperz (Chiroptera)

5

15.

Pies domowy (Canis lupus familiaris)

16

16.

Sarna europejska (Capreolus capreolus)

1 119

17.

Tchórz zwyczajny (Mustela putorius)

19

18.

Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris)

704

19.

Wilk (Canis lupus)

215

20.

Wizon amerykański (Neovison vison)

28

21.

Wydra europejska (Lutra lutra)

3

22.

Zając szarak (Lepus europaeus)

117

23.

Nierozpoznany ssak

170

24.

Nierozpoznany Canidae

28

25.

Człowiek rozumny (Homo sapiens)

308

Ptaki:

1.

Bocian czarny (Ciconia nigra)

7

2.

Bogatka (Parus major)

37

3.

Brodziec samotny (Tringa ochropus)

21

4.

Czapla biała (Ardea alba)

30

5.

Czapla siwa (Ardea cinerea)

69

6.

Czubatka (Lophophanes cristatus)

2

7.

Czyż zwyczajny (Spinus spinus)

1

8.

Drozd śpiewak (Turdus philomelos)

133

9.

Drozd (Turdus sp.)

136

10.

Dzięcioł czarny (Dryocopus martius)

59

11.

Dzięcioł duży (Dendrocopos major)

65

12.

Dzięcioł średni (Dendrocoptes medius)

2

13.

Dzięcioł (Picinae)

2

14.

Dzwoniec (Chloris chloris)

1

15.

Gil (Pyrrhula pyrrhula)

6

16.

Gołąb grzywacz (Columba palumbus)

490

17.

Grubodziób (Coccothraustes coccothraustes)

29

18.

Jarząbek (Tetrastes bonasia)

6

19.

Jastrząb (Accipiter gentilis)

3

20.

Kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos)

60

21.

Kapturka (Sylvia atricapilla)

1

22.

Kos (Turdus merula)

601

23.

Kowalik (Sitta europaea)

6

24.

Krogulec (Accipiter nisus)

19

25.

Kruk (Corvus corax)

1

26.

Łabędź niemy (Cygnus olor)

11

27.

Modraszka (Cyanistes caeruleus)

1

28.

Myszołów (Buteo buteo)

120

29.

Orlik krzykliwy (Aquila pomarina)

3

30.

Orzechówka (Nucifraga caryocatactes)

25

31.

Puszczyk (Strix aluco)

109

32.

Rudzik (Erithacus rubecula)

16

33.

Słonka (Scolopax rusticola)

6

34.

Sójka (Garrulus glandarius)

409

35.

Strzyżyk (Troglodytes troglodytes)

22

36.

Świergotek drzewny (Anthus trivialis)

1

37.

Tracz nurogęś (Mergus merganser)

5

38.

Turkawka (Streptopelia turtur)

4

39.

Zięba (Fringilla coelebs)

151

40.

Zimorodek (Alcedo atthis)

1

41.

Żuraw (Grus grus)

235

42.

Nierozpoznane ptaki

535

43.

Nierozpoznane ptaki szponiaste

29

Inne:

1.

Żaba trawna (Rana temporaria)

2

2.

Listkowiec cytrynek (Gonepteryx rhamni)

5

3.

Inne motyle (Lepidoptera)

1

4.

Świtezianka błyszcząca (Calopteryx splendens)

178

5.

Ważka (Odonata)

3

6.

Pająki (Araneae)

4

W chwili obecnej zarchiwizowanych jest 21 864 nagrań (łącznie, od chwili rozpoczęcia monitoringu zwierzyny z użyciem foto-pułapek). Na podstawie zarchiwizowanego materiału zmontowano 65 odcinków filmów z serii „Obserwator” i udostępniono je w Internecie na kanale YouTube (https://www.youtube.com/channel/UCh_KdtEAc7qwyeXyVuuYPUA).

3.8.3. Pozostała działalność PNE

W roku 2017 pracownicy Pracowni Naukowo–Edukacyjnej uczestniczyli w 13 konferencjach, sympozjach, seminariach i szkoleniach. Wygłosili na nich następujące referaty:

  • „Aspekty ochrony przyrody związane z inwestycjami liniowymi”, Lech Krzysztofiak (na IX Seminarium Technicznym SITK RP);
  • „System monitoringu przyrodniczego w Wigierskim Parku Narodowym i jego znaczenie dla gospodarowania przestrzenią przyrodniczą Parku”, Lech Krzysztofiak (na Konferencji „Rola parków narodowych w rozwoju nauk przyrodniczych oraz znaczenie monitoringu przyrodniczego w zarządzaniu obszarami chronionymi w Polsce");
  • „Czynna ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk na obszarze Natura 2000 „Ostoja Wigierska”, Lech Krzysztofiak (na Konferencji naukowej „Czynna ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk na obszarze Natura 2000 „Ostoja Wigierska” – doświadczenia i perspektywy”);
  • „Czynna ochrona płazów w Wigierskim Parku Narodowym”, Anna Krzysztofiak (na Konferencji naukowej „Czynna ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk na obszarze Natura 2000 „Ostoja Wigierska” – doświadczenia i perspektywy”);
  • „Czynna ochrona zagrożonych gatunków roślin i zwierząt związanych ze środowiskami podmokłymi Wigierskiego Parku Narodowego”, Lech Krzysztofiak (na Międzynarodowej konferencji szkoleniowej „Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów”);
  • „Monitoring gatunków zwierząt związanych ze środowiskami podmokłymi Wigierskiego Parku Narodowego na przykładzie motyli i płazów”, Anna Krzysztofiak (na Międzynarodowej konferencji szkoleniowej "Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów");
  • „Platforma informatyczno-bazodanowa „Monitoring płazów”, Lech Krzysztofiak, Anna Krzysztofiak (na Konferencji Herpetologicznej we Wrocławiu);
  • „Propozycja ogólnodostępnej bazy danych o występowaniu płazów w Polsce i ich zagrożeniach wraz z przykładami podobnych rozwiązań informatycznych GIS”, Lech Krzysztofiak, Anna Krzysztofiak (na Konferencji Herpetologicznej we Wrocławiu).
  • Mateusz Danilczyk zaprezentował także poster: „Porównanie składu gatunkowego i liczebności fitoplanktonu zimowego w litoralu dwóch jezior Pojezierza Augustowsko-Suwalskiego” (na XV Toruńskim Seminarium Ekologicznym).

3.9. Ochrona krajobrazu

3.9.1. Zagospodarowanie przestrzenne

Janina Kamińska

W roku 2017 Wigierski Park Narodowy brał udział w procesie związanym z uchwalaniem planów zagospodarowania przestrzennego. Park uzgodnił:

  • projekt Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Ośrodka Wojewódzkiego Białegostoku wraz z Prognozą oddziaływania na środowisko, gdzie dodatkowo zaproponował wprowadzenie do ww. planu zasad gospodarowania w korytarzach ekologicznych, zgodnych z zasadami zaproponowanymi w projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ustanowienia planu ochrony dla WPN;
  • projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów położonych w obrębie geodezyjnym Sobolewo w gminie Suwałki wraz z prognozą oddziaływania na środowisko, zawierający w swoich zapisach: ustalenia ogólne dotyczące zasad ochrony i kształtowania ładu przestrzennego, ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, szczegółowych warunków zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy, a także ustalenia szczegółowe dla terenów o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania w tym: zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, jednorodzinnej z usługami, zabudowy usługowej i zagrodowej, terenów rolniczych, górniczych, terenów komunikacji i terenów pod budowę urządzeń wytwarzających energię z odnawialnych źródeł energii (związanych z konwersją energii promieniowania słonecznego na energię elektryczną);
  • projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla miejscowości: Ateny, Danowskie, Kopanica, Tobołowo i Walne w gminie Nowinka. Przedstawione zamierzenia planistyczne położone w otulinie WPN nie wzbudziły zastrzeżeń dyrektora WPN pod kątem ich wpływu na przyrodę parku.

Dodatkowo, Wigierski Park Narodowy przedstawił swoje wnioski dotyczące opracowywanego przez gminę Suwałki projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Stary Folwark oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Wigierski Park Narodowy w 2017 roku przedstawiał swoje stanowisko w 90 rozpatrzonych sprawach dotyczących zagospodarowania obszaru WPN. Pięćdziesiąt trzy z nich dotyczyło uzgodnień decyzji o warunkach zabudowy. Na terenie strefy ochronnej parku uzgodniono 37 projektów decyzji o warunkach zabudowy. Wszystkie inwestycje na terenie otuliny zostały uzgodnione przez dyrektora parku.

Uzgodnienia decyzji o warunkach zabudowy w granicach parku:

W granicach parku uzgadniano 19 inwestycji, uwzględniając uwarunkowania prawne w zakresie ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz w zakresie ochrony przyrody parku. W dwóch przypadkach dyrektor Wigierskiego Parku Narodowego odmówił uzgodnienia inwestycji.

Odmowa uzgodnienia planowanej inwestycji dotyczyła:

  • budowy budynku mieszkalnego jednorodzinnego i gospodarczego we wsi Rosochaty Róg. Zaskarżone przez inwestorów postanowienie dyrektora WPN zostało utrzymane przez Ministra Środowiska;
  • budowy budynku rekreacji indywidualnej (letniskowej) we wsi Krusznik w stumetrowej strefie ochronnej jeziora Mulaczysko. Zaskarżone przez inwestorów postanowienie dyrektora WPN zostało przesłane do rozpatrzenia przez Ministra Środowiska.

Dyrektor Wigierskiego Parku Narodowego wydał 17 postanowień o pozytywnym uzgodnieniu inwestycji. Postanowienia dotyczyły inwestycji lokalizowanych w gminach: Suwałki, Nowinka, Krasnopol i Giby. Uzgodnienia inwestycji odnosiły się do budowy, rozbudowy, przebudowy i zmiany sposobu użytkowania obiektów.

Uzgodniono:

  • 3 inwestycje dotyczące nowych siedlisk rolniczych: po jednej we wsiach: Wysoki Most w gminie Giby, Leszczewo w gminie Suwałki i Mikołajewo w gminie Krasnopol;
  • 3 inwestycje dotyczące budynków mieszkalnych: po jednej we wsiach Wigry i Cimochowizna w gminie Suwałk oraz we wsi Maćkowa Ruda w gminie Krasnopol;
  • 5 inwestycji dotyczących pomostów: we wsiach Czerwony Folwark i Tartak w gminie Suwałki; we wsi Mikołajewo w gminie Nowinka oraz we wsiach Wysoki Most i Sarnetki w gminie Giby;
  • 3 inwestycje związane ze zmianą sposobu użytkowania budynku gospodarczego na mieszkalny we wsiach Bryzgiel (2) w gminie Nowinka i we wsi Tartak w gminie Suwałki;
  • 3 inwestycje różne: wieża widokowa we wsi Bryzgiel w gminie Nowinka, wiata we wsi Leszczewek w gminie Suwałki i budynek gospodarczy we wsi Maćkowa Ruda w gminie Krasnopol.

Uzgodnienia decyzji o warunkach zabudowy w otulinie parku:

37 postanowień o pozytywnym uzgodnieniu w obszarze otuliny WPN dotyczyło terenu gmin: Suwałki, Krasnopol, Nowinka, Giby i Szypliszki. Przedmiotem uzgodnień były budowy, rozbudowy, przebudowy i zmiany sposobu użytkowania obiektów.

Uzgodniono:

  • 7 inwestycji dotyczących budowy siedlisk rolniczych we wsiach: Gremzdy Polskie w gminie Krasnopol, Krzywe (2) i Okuniowiec (2) w gminie Suwałki, Kaletnik w gminie Szypliszki oraz Monkinie w gminie Nowinka;
  • 13 inwestycji dotyczących budowy budynku mieszkalnego we wsiach: Remieńkiń (2), Buda Ruska (2), Ryżówka i Mikołajewo (3) w gminie Krasnopol; Monkinie (2) w gminie Nowinka oraz Polule i Kaletnik (2) w gminie Szypliszki;
  • 2 inwestycje dotyczące budowy pomostów we wsiach: Mała Huta i Okuniowiec w gminie Suwałki;
  • 2 inwestycje dotyczące budowy budynku gospodarczego we wsiach: Sobolewo w gminie Suwałk i Ryżówka w gminie Krasnopol;
  • 3 inwestycje dotyczące budowy budynku inwentarskiego we wsiach: Sobolewo i Krzywe w gminie Suwałki oraz Polule w gminie Szypliszki;
  • 2 inwestycje związane ze zmianą sposobu użytkowania budynku gospodarczego z przeznaczeniem na mieszkalny we wsi Ryżówka w gminie Krasnopol i wsi Studziany Las w gminie Giby;
  • 1 inwestycja związaną ze zmianą sposobu użytkowania gruntu rolnego na leśny we wsi Bryzgiel w gminie Nowinka;
  • 7 inwestycji dotyczących: budowy stacji telefonii komórkowej we wsi Gremzdy Polskie, wiaty we wsi Ryżówka i budynku magazynowego we wsi Żubronajcie w gminie Krasnopol, budynku magazynowego we wsi Burdeniszki i rozbudowy budynku OSP w Nowej Wsi w gminie Suwałki oraz budowy budynku usługowego we wsi Kaletnik i linii energetycznej we wsi Polule w gminie Szypliszki (razem 7 inwestycji).

W sumie Wigierski Park Narodowy uzgodnił:

  • 18 inwestycji w gminie Suwałki (7 w parku, 11 w otulinie);
  • 8 inwestycji w gminie Nowinka (4 w parku, 4 w otulinie);
  • 19 inwestycji w gminie Krasnopol (5 w parku i 14 w otulinie);
  • 4 inwestycje w gminie Giby (3 w parku i 1 w otulinie);
  • 7 inwestycji w gminie Szypliszki (7 w otulinie).

3.10. Ochrona przed szkodnictwem

Karol Korsakowski

Podstawą prawną działalności Straży Parku Narodowego jest art. 108 Ustawy o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.

Straż Wigierskiego Parku Narodowego w 2017 roku realizowała zadania ochronne w 4 osobowej obsadzie, tj. 3 strażników i komendant.

Do pomocy w sytuacjach, kiedy zachodziła taka konieczność, decyzją Dyrektora Parku udział w patrolach brali wyznaczeni pracownicy służby terenowej Parku.

Głównymi przestępstwami i wykroczeniami, z jakimi ma do czynienia Straż Wigierskiego Parku Narodowego, są naruszenia prawa polegające przede wszystkim na:

  • kłusownictwie rybackim (art. 27a. ust. 1, ustawy z dnia 18.04.1985 r. z późn. zm. o rybactwie śródlądowym), przez które rozumie się nielegalne połowy ryb sieciami, przy użyciu prądu i przy użyciu ościeni, oraz amatorski połów ryb wędkami bez wymaganego zezwolenia (art. 27; ust. 1 cytowanej ustawy);
  • zaborze mienia (art.278 §1 kk i art.290 ust. 1 kk.), polegającym na kradzieży drewna ze stosów, oraz innych rzeczy ruchomych, jak również nielegalnym wyrębie i kradzieży drewna;
  • kłusownictwie na zwierzynę łowną (marginalnie zdarza się wnykarstwo);
  • poruszaniu się poza wyznaczonymi szlakami i biwakowaniu poza miejscami do tego celu wyznaczonymi (art. 15, ust. 1, pkt. 23; ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody), jak również paleniu ognisk w miejscach nie wyznaczonych (art.15, ust. 1, pkt.10 cytowanej ustawy);
  • ruchu pojazdów poza drogami publicznymi (art.15 ust.1 pkt.18 ustawy jw.);
  • parkowaniu pojazdów w miejscach do tego nie przeznaczonych (art.161 kw.);
  • zaśmiecaniu lasu (art.162 §1 kw.).

Funkcjonariusze Straży Parku w 2017 roku odbyli 362 patrole po lądzie i wodach znajdujących się w granicach administracyjnych WPN, z czego 11 realizowano wspólnie z funkcjonariuszami Policji, z KMP w Suwałkach. W trakcie wszystkich patroli w ciągu roku wylegitymowano 393 osób z czego 86 osób pouczono o konieczności przestrzegania obowiązujących na terenie WPN przepisów. W wyniku patroli łodziami po wodach Wigierskiego Parku Narodowego zlokalizowano, podjęto i zabezpieczono w magazynie straży następujący sprzęt kłusowniczy:

  • sieci typu wonton 41 szt.,
  • żywcówki (samołówki) 5 szt.,
  • żaki 2 szt.

Podjęty sprzęt kłusowniczy został przeglądnięty i pozbawiony cech użytkowych. Ryby, które znajdowały się w podjętym sprzęcie kłusowniczym zostały przekazane do magazynu ryb WPN lub przekazane na potrzeby ośrodka rehabilitacji zwierząt w Maćkowej Rudzie. W trakcie organizowanych zasadzek udało się ująć 2 kłusowników poławiających ryby w wodach parku.

Funkcjonariusze Straży SP brali czynny udział w liczeniu ptactwa wodnego na jeziorze Wigry oraz w zabezpieczaniu regat i imprez m.in. „Bezpieczna woda”, „Maraton Wigry”, rajd rowerowy, „Pogoń za bobrem”.

Tabela 29. Szkodnictwo i ochrona przed szkodnictwem w 2017 r.

Liczba

funkcjo-

nariuszy

Straży

Parku

Windy-

kacja

należności

w zł

Kradzieże drewna

Liczba

przy-

padków

kłusow-

nictwa

Liczba

przy-

padków

skradzione drewno

masa

(m3)

wartość

(zł)

4

0

0

0

0

2

3.11. Wolontariat

Joanna Górecka

W 2017 roku nikt nie uczestniczył w programie „Wolontariat dla Wigier”

  

  


Spis treści

Dalej »

Strona główna WPN