Drzewostany Wigierskiego Parku Narodowego

Zbigniew Bogusławski
[artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]

Na postawie warunków glebowych oraz występującej szaty roślinnej na obszarze Parku, wyróżniono 13 typów siedliskowych lasu, którym odpowiadają naturalne typy drzewostanów. Najliczniejszą grupę stanowią siedliska świeże (ogółem 92%), a wśród niech: bór świeży (Bśw) - 2,7%, bór mieszany świeży (BMśw) - 28,4%, las mieszany świeży (LMśw) - 46,2%, las świeży (Lśw) - 14,7%. Grupa siedlisk wilgotnych zajmuje zaledwie 0,2%, a siedliska bagienne - 7,8%. Wśród siedlisk bagiennych najliczniej reprezentowany jest ols (Ol) - 3,2% i ols jesionowy (OlJ) - 1,6%. Porównując układ powierzchniowy poszczególnych typów siedliskowych wyodrębnionych obecnie, do danych z roku 1980 zauważyć można m.in. wyraźne zmniejszenie udziału powierzchni boru mieszanego świeżego (BMśw) i jednoczesne zwiększenie powierzchni lasu mieszanego świeżego (LMśw) i lasu świeżego (Lśw). Szczegółowo ilustruje to wykres Nr 1.


Typy siedliskowe lasu:
Bśw	bór świeży	LMw	las mieszany wilgotny
Bw	bór wilgotny	LMb	las mieszany bagienny
Bb	bór bagienny	Lśw	las świeży
BMśw	bór mieszany świeży	Lw	las wilgotny
BMw	bór mieszany wilgotny	Ol	ols
BMb	bór mieszany bagienny	OlJ	ols jesionowy
LMśw	las mieszany świeży	Lł	las łęgowy

Przyczyny tych zmian są różne, jedną z nich jest zmiana metod klasyfikacji siedlisk. Wpłynęło na to również, choć w dużo mniejszym stopniu zwiększenie żyzności siedlisk.

Do głównych gatunków drzew leśnych tworzących drzewostany Wigierskiego Parku Narodowego należą: sosna (Pinus silvestris) oraz świerk pospolity (Picea excelsa). Mniejszą rolę, choć niezwykle istotną, odgrywają: dąb szypułkowy (Quercus robur), brzoza brodawkowata (Betula verrucosa), brzoza omszona (Betula pubescens) i olsza czarna (Alnus glutinosa).

Sosna zwyczajna dominuje w prawie 80% drzewostanów. Jest to m.in. wynikiem wprowadzania tego gatunku w okresie wcześniejszym na wszystkie siedliska. Lite drzewostany sosnowe tworzą się tylko na siedliskach boru świeżego, chociaż sosna występuje w drzewostanach na prawie wszystkich typach siedliskowych występujących na obszarze Parku. Podobnie jak w całej Puszczy Augustowskiej sosna charakteryzuje się dobrymi cechami jakościowymi. Najokazalsze egzemplarze osiągają wysokość 35 m. i pierśnicę 80 - 100cm.

Świerk pospolity jest drugim, ważnym gatunkiem lasotwórczym, który tworzy drzewostany Parku. Zajmuje ponad 12% powierzchni. Łatwo odnawia się naturalnie i występuje na wszystkich siedliskach. Znacznie częściej niż górne piętro, świerk opanowuje niższe piętra, dzięki swojej dużej żywotności i odporności na zacienienie. W drzewostanach Parku dorasta do 40m. wysokości i ok. 1m. pierśnicy.

Dąb szypułkowy zajmuje niewiele ponad 2% powierzchni drzewostanów. Jego udział w powierzchni nie odpowiada potencjalnym możliwościom siedlisk, zwłaszcza lasowych. W naturalnych odnowieniach nie wytrzymuje konkurencji świerka, oraz presji ze strony jeleniowatych. Podniesienie udziału tego gatunku wymagać będzie w przyszłości intensywnych zabiegów hodowlanych i ochronnych.

Brzoza brodawkowata i omszona tworzy drzewostany na niespełna 3% powierzchni. Na siedliskach świeżych występuje głównie brzoza brodawkowata, a na wilgotnych i bagiennych - omszona. Brzoza omszona opanowuje również bezleśne powierzchnie, w szczególności na torfowiskach przejściowych i wysokich. Najbardziej okazałe drzewa osiągają wysokość do 32m. i pierśnicę 60 - 70cm.

Olsza czarna tworzy drzewostany na 3% powierzchni Parku. Dominuje w drzewostanach na siedliskach olsów i lasu łęgowego. Opanowuje również podmokłe łąki, turzycowiska, szuwary jako etap sukcesji na torfowisku. Osiąga maksymalnie wysokość do 28m. i pierśnicę około 60cm.

Bardzo nielicznie reprezentowane są w drzewostanach Parku takie gatunki jak: lipa drobnolistna, klon zwyczajny, jesion wyniosły, grab zwyczajny, modrzew i inne. Stanowią one jednak ważny element składu gatunkowego wielu siedlisk. Przykładem może być modrzew. Jest to gatunek, który naturalnie tutaj nie występował. W drzewostanach Parku stanowi w zasadzie pojedynczą domieszkę. Lokalnie tworzy jednak większe skupiska (kępy) gdzie osiąga bardzo dobry wzrost i rozwój. W korzystnych warunkach dorasta do 40 m. wysokości i 80 cm pierśnicy, osiągając również przeciętną zasobność 444m³/ha. Pod względem zasobności wyprzedza więc wszystkie gatunki występujące na obszarze Parku. Odpowiednio dobrany skład gatunkowy drzewostanów, zgodny z warunkami siedliska, stwarza poszczególnym gatunkom drzew optymalne warunki wzrostu i rozwoju. Umożliwiając powstawanie drzewostanów możliwie najbardziej zróżnicowanych pod względem składu gatunkowego i struktury wpływamy korzystnie na stabilność całego ekosystemu.

Przeciętny wiek drzewostanów WPN wynosi 65 lat. W Obrębie Ochronnym Wigry wynosi on 67 lat, natomiast w Obrębie Ochronnym Maćkowa Ruda 63 lata.

Dla porównania przeciętny wiek drzewostanów Lasów Państwowych wynosi 56 lat, a w RDLP Białystok 55 lat.

Dla charakterystyki drzewostanów istotny jest również ich udział w poszczególnych przedziałach wiekowych. Drzewostany do 20 lat zajmują w Parku powierzchnię 8,5%, podczas gdy średnio w Lasach Państwowych i RDLP Białystok ok. 14%. Z kolei drzewostany starsze w wieku ponad 80 lat w Parku zajmują ponad 32% powierzchni, natomiast w skali Lasów Państwowych i RDPL B-stok ok. 20%.

Zarówno średni wiek drzewostanów jak i rozkład ich w poszczególnych klasach wiekowych są pewnym odzwierciedleniem sposobu gospodarowania. Wyraźnie mniejszy udział procentowy I klasy wieku przy jednocześnie wyższym udziale klas starszych świadczy o zaprzestaniu zrębnego sposobu pozyskiwania drewna w ostatnim czasie.

Potwierdza to również Wykres Nr2, na którym przedstawiono powierzchniowy udział poszczególnych klas wieku drzewostanów w roku 1980 i obecnie.

Innym ważnym elementem charakteryzującym drzewostany WPN jest ich zasobność. Dla poszczególnych gatunków panujących wynosi ona:

Przeciętna zasobność wszystkich drzewostanów Parku wynosi obecnie 293 m³/ha. W stosunku do danych z roku 1980 jest ona wyższa o 47 m³/ha, tj. 19,1%. Dla porównania przeciętna zasobność drzewostanów Lasów Państwowych wynosi 197m³/ha, natomiast w RDLP Białystok ok. 210m3/ha. Wskaźniki te świadczą jednoznacznie o dobrej jakości drzewostanów Parku. Pomimo tych korzystnych elementów tylko część drzewostanów jest zgodna z zakładanym, docelowym (naturalnym) składem gatunkowym. W skali Parku wskaźnik zgodności wynosi 61,5%, odpowiednio w Obrębie Ochronnym Maćkowa Ruda 79,6%, w Obrębie Ochronnym Wigry - 42%. Oznacza to, że w najbliższej i dalszej przyszłości na ponad 38% pow. drzewostanów niezbędne będzie prowadzenie zabiegów ochronnych zmierzających do przywrócenia naturalnych, zgodnych z siedliskami składów gatunkowych, odpowiedniej struktury wiekowej i przestrzennej. Dotyczyć to będzie szczególnie drzewostanów o zubożonym składzie gatunkowym i mało zróżnicowanej strukturze. Przebudowa tych drzewostanów rozłożona będzie w czasie i uzależniona od ich stabilności. Zabiegi ochronne będą jedynie wspomagać procesy naturalne, które w ekosystemach leśnych Parku mają znaczenie priorytetowe. Wszędzie tam, gdzie procesy naturalne dają gwarancję utrzymania stabilności ekosystemu, będą one jedynym czynnikiem kształtującym tempo i kierunek zmian w rozwoju drzewostanów.

Nierozłącznym czynnikiem zróżnicowanych wiekowo drzewostanów są stare drzewa, żywe jak i martwe. Stanowią one ważny element zwiększający naturalną, biologiczną odporność na wpływ szkodliwych czynników zarówno biotycznych jak i abiotycznych. Przyczyniają się również do zróżnicowania struktury wiekowej drzewostanów. Zakłada się, że w czasie zabiegów ochronnych związanych z przebudową drzewostanów pozostawiać się będzie 5 -15% drzew do czasu naturalnej ich śmierci i rozkładu.

Przyjmując, iż założenia związane z ilością, intensywnością zabiegów ochronnych oraz wykorzystaniem naturalnych czynników wzrostu drzewostanów zostaną wykonane, w roku 2015 przeciętny wiek drzewostanów Parku wyniesie 84 lat, a zasobność wzrośnie o 20%.