OCHRONA DZIKICH GATUNKÓW I ICH SIEDLISK

   

 Tytuł     Początki ochrony przyrody     Rolnicza presja na środowisko     Różnorodność biologiczna 

 Ochrona przyrody w Polsce     Krajowy Program Rolnośrodowiskowy     Linki     Strona główna WPN 


   

   

ROLNICZA PRESJA NA ŚRODOWISKO NATURALNE I METODY JEJ ZAPOBIEGANIA

    

Na przestrzeni dziejów presja człowieka na środowisko stawała się coraz silniejsza. Przejście człowieka z łowiectwa i zbieractwa do gospodarki rolnej spowodowało zastąpienie mozaikowych układów siedlisk coraz większymi areałami upraw jednogatunkowych. Poprzez upraszczanie złożonych ekosystemów i eliminowanie „niepożądanych” gatunków, człowiek zubożył swoją dietę oraz całkowicie zmienił siedliska dzikich roślin i zwierząt. Około 4000 lat p.n.e. żyło na świecie 30 mln ludzi i spożywano 2000 gatunków roślin, ale już w 1825 r. n.e. żyło na świecie 1 mld ludzi i spożywano około 250 gatunków roślin. Pod koniec XX wieku żyło na świecie 4,5 mld ludzi, a spożywano jedynie 180 gatunków roślin, z czego 6 gatunków dostarczało 90% żywności pochodzenia roślinnego. Tak istotne ograniczenie gatunków spożywanych przez człowieka, a zatem i ograniczenie spożywania różnych związków chemicznych istotnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, spowodowało potrzebę uzupełniania brakujących składników różnymi produktami sztucznymi. Wzrost świadomości konsumentów coraz częściej powoduje, że poszukują oni wartościowych produktów spożywczych, które powstały w jak najczystszym środowisku w efekcie procesów zbliżonych do naturalnych.

 

Intensywne użytkowanie środowiska przyrodniczego przez człowieka spowodowało istotne, w wielu przypadkach nieodwracalne według stanu dzisiejszej wiedzy, straty w tym środowisku. Dla przykładu w okresie ostatnich 300 lat wyginęło całkowicie około 150 gatunków ssaków (a 240 gatunków jest zagrożonych wyginięciem) i 100 gatunków ptaków; z czego około 70% gatunków zginęło wskutek likwidacji ich siedlisk.

    

W drugiej połowie XX wieku produkcja rolnicza na świecie w stosunku do początku wieku wzrosła 2,6 raza, a nawożenie mineralne wzrosło aż 8 krotnie. Równocześnie 6 mln hektarów ziemi uprawnej rocznie zamienia się w pustynie na skutek zbyt intensywnego użytkowania rolniczego. Sięgając do danych z Europy, można stwierdzić spadek opłacalności produkcji rolnej (pomimo dopłat). Dzieje się tak ze względu na stałe ceny żywności, a szybko rosnące koszty produkcji rolniczej. Spadek efektów próbuje się rekompensować poprzez wprowadzanie nowych odmian roślin, wymagających jednak coraz większego nawożenia i środków ochrony, oraz jednostronnie wyselekcjonowanych ras zwierząt hodowlanych wymagających drogiej opieki weterynaryjnej.

    

Innym kierunkiem działań jest poszukiwanie jak najwyższych efektów ekonomicznych poprzez genetyczne modyfikacje roślin i zwierząt. Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) spełniają pewne oczekiwania człowieka, jednak są to organizmy posiadające cechy nie występujące naturalnie dla danego gatunku. Inżynieria genetyczna wzbudza wiele kontrowersji, powstają unormowania prawne ograniczające tworzenie i rozpowszechnianie organizmów zmodyfikowanych genetycznie ze względu na trudne do przewidzenia konsekwencje wpływu nowych organizmów na środowisko przyrodnicze, prawdopodobieństwo powstawania krzyżówek organizmów, których cech nie można przewidzieć. „Inżynieria genetyczna jest techniką łączenia (rekombinacji) materiału genetycznego różnych organizmów poza ich obrębem, a następnie przenoszenia zmienionego łańcucha DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego, którego cząsteczki zawierają informację genetyczną) do komórek innych organizmów. Wprowadzenie nowego (obcego) DNA odbywa się najczęściej poprzez infekowanie komórek wirusami, lub plazmidami (pewnego rodzaju komórkami DNA) pełniącymi role przenośników. Włączony materiał genetyczny jest dziedziczony przez następne pokolenie, oznacza to tworzenie nowych form życia, nie powstających samoistnie w przyrodzie”. Człowiek jeszcze nie poznał całej złożoności funkcjonowania różnych naturalnych ekosystemów, a podejmowane próby wprowadzenia do środowiska obcych dla niego gatunków w następnych latach odnosiło konsekwencje, których nie przewidywano.

   

Pierwsze modyfikacje genetyczne dokonane były na mikroorganizmach (lata 80. XX w.). W roku 1990 w pełni opanowano zabieg wprowadzania obcego DNA do komórek roślin. Tworzone są rośliny odporne na działanie pewnych herbicydów, odporne na szkodniki czy choroby. W przypadku zwierząt metody inżynierii genetycznej wykorzystywane są w badaniach medycznych. Prowadzone są także badania nad wprowadzaniem genów przyspieszających wzrost (ryby, świnie, kury, owce i krowy).

    

Cechy wprowadzone do roślin uprawnych
przy użyciu modyfikacji genetycznych

   

Źródło: G. Grzybowski - „Modyfikacje genetyczne w produkcji roślinnej i zwierzęcej”
Przegląd Hodowlany nr 5/2001; M. J. Reiss, R. Straughan – „Poprawianie natury” 1997

Cecha

Roślina uprawna

odporność na środki chwastobójcze

oleiste, soja, buraki cukrowe, kukurydza

sterylność męska

kukurydza, cykoria, oleiste

odporność na szkodniki

ziemniaki

odporność na wirusy

buraki cukrowe, ziemniaki, pomidory

opóźnienie dojrzewania

buraki cukrowe, melony, pomidory

   

Przekształcenia środowiska przyrodniczego, produkcja żywności obarczonej związkami chemicznymi negatywnie wpływającymi na organizm człowieka spowodowały liczne sprzeciwy społeczne i poszukiwanie innych metod produkcji rolniczej, opartych o lepsze wykorzystanie możliwości środowiska przyrodniczego bez szkody dla tego środowiska. Reakcją na tę sytuację była między innymi podjęta w 1992 r. Dyrektywa 2078/92 parlamentu Unii Europejskiej wprowadzająca pojęcie programów rolnośrodowiskowych, czyli takich rodzajów produkcji rolniczej, które gwarantują zachowanie walorów środowiska przyrodniczego, będącego warsztatem produkcji rolnej i uzyskanie zadowalających efektów ekonomicznych. Ponieważ rolnik przystępując do programów rolnośrodowiskowych zajmuje się nie tylko dostarczaniem żywności, lecz realizuje również inne potrzeby społeczne poprzez zachowanie różnych, coraz bardziej cenionych elementów ekosystemów, to społeczeństwo stara się te działania dofinansować w formie dopłat. Dodatkowym efektem tych działań jest produkcja żywności wysokiej jakości, nie skażonej zanieczyszczeniami chemicznymi, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia konsumentów.

 

Warunki, jakie winny być spełnione, aby negatywne oddziaływanie produkcji rolnej na środowisko było jak najmniejsze, to np.:

  • wskazane jest rozdrobnienie gruntów tworzące w krajobrazie mozaikowate układy z licznymi kępami zadrzewień, miedzami, małymi laskami;

  • występowanie wśród upraw rolniczych obszarów nieużytkowanych rolniczo (kiedyś zwanych nieużytkami, a dziś nazywanych użytkami ekologicznymi), jak: oczka wodne, torfowiska, skarpy porośnięte ciepłolubną roślinnością itp.;

  • utrzymanie niskich dawek nawozów mineralnych i pestycydów oraz stosowanie do podniesienia wydajności pól kompostu, nawozów organicznych, zmianowania roślin, nawozów mineralnych naturalnego pochodzenia (mielone minerały, suszone rośliny np. morskie itp.);

  • utrzymanie dobrej, nie zbitej struktury gleby między innymi poprzez unikanie stosowania ciężkich maszyn rolniczych;

  • uprawianie tradycyjnych odmian roślin i hodowla lokalnych ras zwierząt gospodarskich, co stwarza warunki do uzyskania dziś już unikalnych produktów najwyższej, poszukiwanej jakości.

  

W czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro w Brazylii odbyła się konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych - Szczyt Ziemi, w czasie której przyjęto tzw. Kartę Ziemi (deklaracja z Rio). Deklaracja ta została przyjęta jednomyślnie przez 183 delegacje reprezentujące rządy poszczególnych państw Świata. Na tej konferencji zebrało się ok. 3 000 uczestników, którzy przyjęli główne zasady dotyczące rozwoju, środowiska naturalnego oraz globalnego programu działań znane pod nazwą Agenda 21. Deklaracja formułuje 27 zasad, będących zaleceniami dla wszystkich państw w XXI wieku, jakie mają doprowadzić do nowego ładu na Ziemi. Podstawowa zasada (nr 1) Agendy 21 głosi, że istoty ludzkie mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Ziemię mamy traktować jako istotę zapewniająca nam dom dla naszego bytowania, zaś głównym celem ładu jest osiągnięcie zrównoważonego rozwoju i wyższej jakości życia (zasada nr 8).

  

Co oznacza „rozwój zrównoważony”?

Funkcjonuje wiele definicji tego pojęcia. Czasami używane jest pojęcie ekorozwój, ale zgodnie z polskim ustawodawstwem posługujmy się terminem rozwój zrównoważony. Jedną z definicji rozwoju zrównoważonego sformułował A. Kassenberg (1998). Ekorozwój, czyli rozwój zrównoważony, zachodzi wtedy, gdy następuje:

  • zachowanie możliwości odtwarzania się zasobów odnawialnych,
  • efektywne użytkowanie zasobów nieodnawialnych i dążenie do ich zastępowania odnawialnymi,
  • stopniowe eliminowanie z procesów gospodarczych oraz z innych stosowania substancji niebezpiecznych i toksycznych,
  • ograniczanie odprowadzania zanieczyszczeń do środowiska i przestrzeganie granic wyznaczonych jego odpornością na degradację,
  • stała ochrona przyrody, w tym różnorodności biologicznej, na czterech poziomach: krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym i genowym,
  • tworzenie przedsiębiorstwom warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów oraz możliwości odprowadzania zanieczyszczeń, uspołecznienie procesów podejmowania decyzji dotyczących zwłaszcza lokalnego środowiska,
  • dążenie do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa ekologicznego ludziom, rozumianego jako zapewnienie warunków do zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego (tworzenie i kultywowanie więzi rodzinnych oraz lokalnych).

  

Ten bardzo krótki i fragmentaryczny rys historyczny działań człowieka na rzecz zachowania środowiska, w którym żyjemy wskazuje, że im więcej człowiek wie o funkcjonowaniu ekosystemów na świecie, tym bardziej zdaje sobie sprawę z ich złożoności oraz uświadamia sobie, że sam jest cząstką tej przyrody. Choć zdobycze techniki powodują coraz większą niezależność człowieka od środowiska, to bez tego środowiska organizm ludzki długo i zdrowo funkcjonować nie może. Trzeba zatem szukać sposobów, aby każdy z nas w swojej działalności poprawiał gospodarowanie zasobami ziemi i chronił różnorodność biologiczną.

   

dalej »