Budowa wspólnej platformy wymiany informacji oraz systemu szkoleń zawodowych w parkach narodowych

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko

Projekt współfinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

PORADNIK DLA PRACOWNIKÓW PARKÓW NARODOWYCH

Konstrukcje z gliny i drewna,

jako sposób na czynną ochronę owadów

Anna Krzysztofiak, Wigierski Park Narodowy,

Pracownia Naukowo-Edukacyjna, Krzywe 82, 16-402 Suwałki

Równolegle z ewolucją roślin kwiatowych przebiegała ewolucja owadów, a ich związki partnerskie stawały się coraz ściślejsze. Tak właśnie przyroda stworzyła pszczoły, których biologia jest dziś nierozerwalnie związana z kwiatami. Do przedłużenia gatunku pszczoły potrzebują, oprócz pokarmu (pyłku i nektaru roślin oraz produkowanej przez mszyce spadzi), również odpowiednich miejsc do gniazdowania. Większość pszczół gniazduje w ziemi, kopiąc w podłożu różnego typu (piasek, glina, less) mniej lub bardziej skomplikowane kanały. Do niedawna pszczoły wykorzystywały do tego celu naturalne gliniane lub lessowe zbocza, skarpy, wąwozy i urwiska. Wraz z rozwojem rolnictwa człowiek zmieniał krajobraz, coraz bardziej ograniczając dostępność naturalnych miejsc, w których pszczoły zwykły zakładać gniazda. Coraz częściej jedynym miejscem dogodnym do zakładania gniazd były budynki gospodarcze budowane z gliny. Zanikanie odpowiednich biotopów jest przyczyną zmniejszania się różnorodności gatunkowej również innych owadów, związanych z glinianym  podłożem.

Coraz bardziej utrudniony dostęp tych zwierząt do gliny, niezbędnej im do budowy gniazd, powoduje zanikanie wielu gatunków. Zjawisko to ma zarówno charakter naturalny – następuje zarastanie otwartych  przestrzeni i warstwa gliny staje się niedostępna dla tych owadów, jak i antro- pogeniczny – zabudowania wykonane z gliny, sta- nowiące zastępcze miejsce gniazdowania dla owadów, zostają usuwane i zastę- powane budynkami z cegły i betonu. Bez pomocy człowieka, który może ułatwić dostęp do gliny, owady te znikną z naszego środowiska.

Budowa konstrukcji z gliny, drewna i słomy jest jedną z form ochrony owadów. Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego w roku 1997 wybudowanych zostało ponad 200 takich konstrukcji, w postaci wież, ławek, stolików i śmietniczek. W trakcie użytkowania tych elementów okazało się, że mniejsze obiekty z gliny są bardzo nietrwałe. Dlatego też w dalszych etapach ogra- niczono się jedynie do budowy wież. Ponadto, kilkuletnie obserwacje wykazały konieczność zaopatrywania wież w podmurówki z kamienia oraz wymiany daszków. Daszki wykonane ze słomy były często obiektem dewastacji ze strony „pseudoturystów”, zastąpiono je więc solidniejszymi, z pokryciem typowym dla regionu, jakim jest wiór.

  Oprócz pszczół dziko żyjących w konstrukcjach tych zamieszkuje około 100 gatunków innych błonkówek z rodzin: wysmugowatych Sapygidae, podwijkowatych Tiphiidae, złotolitkowatych Chrysididae, osowatych Vespidae, kopułkowatych Eumenidae i grzebaczowatych Sphecidae. Część z nich zakłada gniazda w drewnie, w wydrążonych przez chrząszcze chodnikach, inne w pustych przestrzeniach źdźbeł słomy. Biologię mieszkańców glinianych ścian prześledzimy na przykładzie samotnej pszczoły z rodziny porobnicowatych Anthophoridae - porobnicy miodunkowej Anthophora plumipes (dawniej A. acervorum). Pszczoła ta przypomina wyglądem średniej wielkości trzmiela.

W przeciwieństwie do najlepiej poznanej pszczoły miodnej, porobnica nie tworzy społeczeństw, każda samica sama buduje gniazdo i troszczy się o swoje potomstwo. Pod koniec kwietnia lub na początku maja najpierw samce, a w krótkim czasie i samice, opuszczają stare gniazda i rozpoczynają loty godowe. Samce giną wkrótce, natomiast zapłodnione samice przystępują do budowy nowych gniazd. W tym celu zwilżają glinę wodą przyniesioną w wolu z pobliskiej kałuży lub stawu, a następnie swoimi mocnymi żuwaczkami drążą kanały, rozgałęziające się w komórki lęgowe. W nich samica gromadzi zapas pokarmu, składającego się z nektaru i pyłku roślin z ponad 30 gatunków. Oprócz kwiatów miodunki, od której wzięła swą nazwę, i wielu innych roślin zielnych, porobnica miodunkowa odwiedza również kwitnące drzewa owocowe, takie jak: wiśnie, czereśnie, śliwy, jabłonie i grusze. Dzięki wyjątkowo długiemu języczkowi porobnica może sięgać dna kwiatów nawet o bardzo długich rurkach.

Na wierzchu grudki pokarmu samica składa jedno jajo, po czym zamyka komorę lęgową wieczkiem z gliny i przystępuje do gromadzenia pokarmu w następnej komorze. Na zbudowanie i zaprowiantowanie jednej komory samica potrzebuje około 2 dni. Ostatnie samice giną na przełomie czerwca i lipca. Po upływie tygodnia z jaja wykluwa się larwa, która żeruje około 3-4 tygodni, zjadając cały nagromadzony zapas pokarmu. Porobnica zimuje w stadium dorosłej larwy. Na wiosnę przechodzi w stadium poczwarki, by po upływie miesiąca przepoczwarczyć się i opuścić stare gniazdo jako owad dorosły – imago. Jak widać, porobnica spędza w glinianej ścianie zdecydowaną większość swojego krótkiego życia. W komorze lęgowej zachodzą jej wszystkie stadia rozwojowe, tam też spędza okres zimy.

W bezpośrednim sąsiedztwie porobnicy miodunkowej możemy często spotkać jej kleptopasożyta - brzęczkę Melecta punctata. Kleptopasożytnictwo polega na tym, że samica pszczoły-pasożyta składa jajo w gnieździe pszczoły-gospodarza, na zgromadzonym przez nią zapasie pokarmu. Jajo pasożyta rozwija się znacznie szybciej, niż jajo gospodarza, w konsekwencji czego larwa pasożyta zjada cały zapas pokarmu, nie oszczędzając też jaja lub larwy gospodarza.

Budowa ponad konstrukcji z gliny i drewna, rozmieszczonych na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, była jednym z elementów projektu pt. „Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt Wigierskiego Parku Narodowego”, dotowanego przez Fundację EkoFundusz.

Bogatsi w nowe doświadczenia, rozszerzaliśmy obszar objęty akcją czynnej ochrony owadów żyjących w glinie. Konstrukcje gliniane powstały również poza terenem parku – w Suwalskim Parku Krajobrazowym, w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej, a nawet za granicą – na terenie litewskiego parku regionalnego w Veisieju. 

Konstrukcje w postaci wież lub słupów, o podstawie kwadratu ok. 80 x 80 cm i wysokości 2,5 m, ustawia się w płytkim wykopie wypełnionym żwirem i otoczakami. Od dołu wykonuje się podmurówka z kamieni i cementu, o wysokości nie mniejszej niż 30 cm. W środkowej części słupa umieszcza się betonowy pal, głęboko zakotwiczony w ziemi, z owiniętym wokół grubym warkoczem ze słomy. Po bokach ustawia się cztery krawędziaki drewniane połączone drewnianymi elementami wiążącymi. Tak przygotowany szkielet słupa wypełnia się bloczkami wykonanymi z gliny wymieszanej z pociętą słomą. W zewnętrznej powierzchni ścian wierci się szereg otworów o zróżnicowanej średnicy od 3 do 9 mm i głębokości około 4 cm, ułatwiających zakładanie gniazd tym gatunkom owadów, które same nie są w stanie drążyć kanałów w glinie. Na szczycie każdego słupa umieszcza się dwuspadowy dach wykonany z drewna i pokryty wiórem, gontem lub innym, typowym dla regionu pokryciem.

Konstrukcje takie, oprócz ewidentnego znaczenia dla środowiska przyrodniczego, mają jeszcze wydźwięk edukacyjny – pokazują jedną z metod czynnej ochrony owadów. Ponadto konstrukcje te stanowią doskonałe miejsce do obserwacji owadów, poznawania ich biologii i ekologii. Mogą być zatem przydatne w procesie nauczania biologii i przyrody zwłaszcza, jeśli przy większych, łatwo dostępnych skupiskach słupów ustawi się tablice edukacyjne.

Inne poradniki                             Opis projektu                          Wigierski Park Narodowy