|
Monitoring nietoperzy w Kampinoskim Parku Narodowym
Adam Olszewski,
Kampinoski Park Narodowy
Dział Nauki i
Monitoringu Przyrody, ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin
Grzegorz
Lesiński, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy
Nietoperze są zwierzętami bardzo szybko reagującymi na zmiany zachodzące w przyrodzie. Monitorując populacje nietoperzy można oceniać ogólny stan
środowiska przyrodniczego w naszym kraju. Zarówno parki narodowe jak i obszary Natura 2000 są zobowiązane do prowadzenia monitoringu przyrody (Ustawa o
ochronie przyrody z dn. 16.04.04 Dz. U. 04. 92.880 z 30.04.2004). Obowiązek ten zawarty jest również w Dyrektywie Siedliskowej (Art. 8) Unii
Europejskiej. Podstawowym celem monitoringu nietoperzy jest kontrola liczebności populacji i ocena jej wieloletnich zmian, a także poznanie zmian
zasięgu poszczególnych gatunków występujących w Polsce. Zebrane wyniki mają bardzo duże znaczenie dla ochrony nietoperzy. Na ich podstawie można
określać czynniki zagrażające egzystencji nietoperzy w naszym kraju oraz wyznaczać miejsca (kryjówki, środowiska oraz tereny) najistotniejsze dla tych
ssaków, w pierwszym rzędzie zasługujące na ochronę.
Podstawową zasadą wszystkich badań monitoringowych jest porównywalność zebranych wyników. Muszą być zatem wypracowane metody, których założenia będą
ściśle przestrzegane w celu wyeliminowania wpływu różnorodnych czynników na ocenę liczebności nietoperzy. Oprócz ustalenia liczby nietoperzy w
poszczególnych schronieniach ważne jest też notowanie zmian wprowadzanych w tych miejscach w wyniku działalności człowieka.
Obecnie w Kampinoskim Parku Narodowym, obszar Natura 2000 (PLC140001), prowadzony jest monitoring liczebności nietoperzy w schronieniach zimowych oraz
monitoring stopnia zasiedlenia i liczebności nietoperzy zasiedlających schronienia letnie – skrzynki. W najbliższych latach planujemy zakupić detektory
ultradźwiękowe, aby móc monitorować nietoperze na transektach.
Ze względów praktycznych, liczenia nietoperzy w trakcie hibernacji prowadzone są wyłącznie w obiektach podziemnych, tj. w piwnicach i fortach, w
których ustalenie dokładnej (lub w miarę dokładnej) liczby nietoperzy jest stosunkowo łatwe. Jedyną wadą tej metody jest to, że dane zebrane w ten
sposób dotyczą tylko niewielkiej liczby gatunków – nie obejmują nietoperzy zimujących poza Polską lub spotykanych zimą w naszym kraju sporadycznie
(gatunki wędrowne: borowiec wielki, borowiaczek, karliki) oraz zimujących w innych typach kryjówek, np. głębokie zakamarki w budynkach (mroczek
posrebrzany, mroczek późny, borowiec wielki) lub dziuple, które są zazwyczaj niedostępne dla prowadzących liczenia. Staramy się, aby monitoring
nietoperzy w tych miejscach był wykonany w możliwie jednym terminie (jako optymalny wybraliśmy okres od 15 stycznia do 20 lutego). Oczywiście liczenia
te odbywają się bez zdejmowania nietoperzy ze ścian/sufitów kryjówki. Co roku kontrole danego obiektu przeprowadzają te same osoby, ponieważ liczący, w
ciągu pierwszych kilku sezonów poznaje obiekt, zna rozmieszczenie szczelin, w których mogą zimować nietoperze. W fortach, które są bardzo cenne dla
nietoperzy prowadzone są dwa liczenia, ponieważ niektóre gatunki mają różne szczyty liczebności, np. u nocka Natterera przypada on na przełom lutego i
marca, natomiast u nocka rudego zazwyczaj w listopadzie.
Monitoring zimowy w fortach będących częścią Fortów Modlińskich, obszar Natura 2000 (PLH140020) wykonywany jest przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony
Nietoperzy. Gatunkiem dominującym liczebnie w fortach jest mopek, który stanowi aż 70% wszystkich zimujących w tego typu kryjówkach nietoperzy.
Natomiast monitoring nietoperzy w piwnicach ziemiankach wykonywany jest na dwóch transektach. Jeden znajduje się w zachodniej części Parku (sołectwo
Górki), monitorowany od sezonu zimowego 2002/2003 (brak sezonu 2006/2007) (Ryc. 1). Drugi leży w środkowej części Puszczy Kampinoskiej
(Janówek-Kiścinne), monitorowany od sezonu 2006/2007. Na obu tych transektach w pierwszym roku kontrolowano niemal wszystkie ziemianki, ponadto
zbierano informacje z wywiadów czy w danej piwnicy w latach wcześniejszych właściciele nie spotykali nietoperzy. Na tej podstawie wytypowano ziemianki,
w których zimują nietoperze i tylko te są monitorowane co roku. Piwnice ziemianki posiadające drzwi i odpowiednio głębokie stanowią preferowane miejsce
hibernacji pięciu gatunków nietoperzy występujących na terenie Parku: nocka rudego, nocka Natterera, gacka brunatnego, gacka szarego oraz mopka
(gatunek jest wymieniany w Dyrektywie Siedliskowej Natura 2000) (Fot. 1-3). Wprawdzie w poszczególnych piwnicach spotyka się niewielkie liczby
osobników (do 6), ale ze względu na powszechność piwnic mają one duże znaczenie dla hibernacji nietoperzy na tym terenie.
Ryc. 1. Monitoring gatunków nietoperzy i ich liczebności
na transekcie w sołectwie Górki (12 piwnic)
Fot. 1. Kilkugatunkowa grupa hibernujących nietoperzy (od prawej na
pierwszym planie):
mopek, nocek rudy i nocki Natterera (fot. Adam Olszewski)
Fot. 2. Grupa czterech gacków brunatnych w szczelinie (fot. Adam
Olszewski)
Fot. 3. Trzech wspaniałych (gacki brunatne) (fot. Adam Olszewski)
Monitoring późnoletni w Kampinoskim Parku Narodowym odbywa się od 2008 roku, co roku w sierpniu. Polega on na kontrolowaniu 171 skrzynek dla nietoperzy
typu Stratmann (Fot. 4), które znajdują się w monokulturach sosnowych (wiek do 60 lat) – 145 sztuk, gdzie liczba kryjówek dla nich jest znikoma, oraz
26 sztuk na skraju olsu.
Fot. 4. Skrzynka dla nietoperzy typu Stratmann (fot. Adam Tarłowski)
Miejsca wywieszenia skrzynek w drzewostanach sosnowych nie były przypadkowe, ponieważ w latach wcześniejszych były one
zagrożone ze strony brudnicy mniszki i barczatki sosnówki (szkodniki pierwotne). Skrzynki te stanowią często stanowiska godowe karlika większego,
dlatego to głównie ich samce i/lub haremy są przedmiotem monitoringu. Skrzynki wywieszono wiosną 2008 roku, a pierwsze liczenie potraktowano jako rok
zerowy. Kontrole polegają na zaglądaniu do ich wnętrza od spodu (od otworu wlotowego) przy użyciu latarki świecącej skupioną wiązką światła. W roku
zerowym zasiedlenie wynosiło już 5,3%, a już w roku następnym 17,1%. Dotychczas stwierdzono 4 gatunki: karlika większego, nocka Brandta, gacka
brunatnego i mroczka późnego. Maksymalnie w jednej budce było 8 osobników. Należy nadmienić, że niemal wszystkie skrzynki dla nietoperzy w Kampinoskim
Parku Narodowym mają swoich lokatorów, ponieważ poza nietoperzami chętnie zajmowane są przez różne gatunki os oraz ćmy.
|
