DZIEJE WIGIERSKIEGO KLASZTORU

Maciej Ambrosiewicz

 

Klasztor (fot. M.Kamiński)
Klasztor (fot. M. Kamiński)

Na półwyspie daleko wychodzącym w północną część jeziora Wigry, stoi górujący nad okolicą kościół z klasztorem. Historia tego obiektu jako klasztoru związanego z kamedułami zaczyna się dopiero w roku 1667. Jednak pierwsza wzmianka o Wigrach została spisana już przez Jana Długosza. Kronikarz wspomniał o pobycie na wyspie Wigry w 1418 roku króla Władysława Jagiełły, który bawił tu na łowach. Wtedy też zapadła decyzja o ulokowaniu na wyspie Wigry dworu myśliwskiego, w którym bywali polscy królowie i litewscy książęta. Po roku 1990 spotykali się tutaj kilkakrotnie przywódcy Polski i Litwy, a w roku 1999 odpoczywał od trudów pielgrzymki Papież Jan Paweł II.


Malowidło ścienne w krypcie grobowej mnichów
(fot. M. Kamiński)

Malowniczo położony klasztor przechodził burzliwe koleje losu. Król Jan Kazimierz wydał zakonnikom eremickiej reguły – kamedułom, pozwolenie na osiedlanie się w Wigrach oraz budowę klasztoru i kościoła. Poprzez fundację klasztoru na Wigrach Jan Kazimierz chciał pozyskać u Boga odwrócenie klęsk, trapiących Rzeczpospolitą przez cały czas jego panowania 1667 wystawił pierwszy przywilej fundacyjny na założenie eremus insulae Vingrensis, w którym do użytkowania zakonnikom przekazano wigierski ostrów oraz część Puszczy Przełomskiej i Perstuńskiej wraz z osadami i wsiami. Na terenie puszcz król zastrzegł sobie prawo do polowań. Ponadto zobowiązywał fundatora do wzniesienia na wigierskiej wyspie kościoła i klasztoru dla dwunastu zakonników. Zakonnicy przybyli do Wigier w 1668 roku. W pierwszym etapie zagospodarowali drewniane budynki znajdujące się na terenie wyspy. Być może zakonnicy zdecydowali się, aby także fragmenty dawnych umocnień adaptować dla swoich potrzeb. Zdecydowano się podwyższyć pagórek i wzmocnić go masywnymi murami oporowymi.


Klasztor - widok ogólny
(fot. M. Kamiński)

W roku 1671 pożar zniszczył całkowicie drewnianą siedzibę kamedułów. Sugeruje się, że w pożarze spłonął dwór królewski, kościół z klasztorem i inne zabudowania. Należy jednak wątpić, aby zakonnicy, w ciągu niespełna trzech lat, zdołali wznieść lub adaptować istniejące budynki dla swoich potrzeb, zgodnie z obowiązującą regułą zakonną. W 1678 roku zbudowano niewielki drewniany kościół. Jego lokalizacja nie została ustalona. Prawdopodobnie rozebrano go po konsekracji murowanej świątyni pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.

Dla potrzeb wiernych został zbudowany w 1680 roku drugi drewniany kościół w pobliskiej wsi Magdalenowo (na terenie obecnego cmentarza). Budowa dwóch kościołów w niewielkiej od siebie odległości wynikała z reguły kamedulskiej. Kościół klasztorny był przeznaczony jedynie dla zakonników. We mszy świętej mogli uczestniczyć bracia służebni pracujący na rzecz zakonników oraz dobrodzieje zakonu, dożywający swoich dni w murach klasztoru. Obsługę duchowną dla parafii w Magdalenowie kameduli zlecili zakonnikom ze zgromadzenia św. Bernarda ze Sieny.

Nie zachowały się wiarygodne przekazy, dotyczące czasu, kiedy wigierscy kameduli przystąpili do budowy murowanego klasztoru i kościoła. Początek realizacji tego zamierzenia należy wiązać z datą 1685, gdy erygowano tutaj przeorat, podnosząc rangę klasztoru wigierskiego. W latach 80. XVII wieku z pewnością został opracowany plan budowy całego założenia klasztornego, które systematycznie realizowano. W latach 1694-1745 zbudowano kościół. Zapewne był to ostatni obiekt wzniesiony na tarasie górnym.

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej rząd pruski skonfiskował w 1796 roku dobra kamedulskie. Zakonnikom pozostawiono jedynie tereny Półwyspu Wigierskiego. W roku 1800 nastąpiła kasata klasztoru, a zakonników przeniesiono do warszawskich Bielan. Klasztor z kościołem został ustanowiony siedzibą nowego biskupstwa wigierskiego, które objął biskup Michał Karpowicz, słynny kaznodzieja przełomu XVIII i XIX wieku. Rolę pałacu biskupiego pełnił budynek w południowo-zachodnim narożu zespołu, określany obecnie jako Dom Królewski. W budynku foresterii (budynku dla gości przebywających w klasztorze), obecnie zwanym Kaplicą Kanclerską, ulokowano szpital oraz mieszkanie dla proboszcza. W roku 1809 w budynkach klasztornych umieszczono kilka tysięcy jeńców wojennych. W czasach biskupstwa przebudowano Dom Królewski oraz prawdopodobnie zbudowano tak zwany Dom Furtiana, znajdujący się przy głównym wjeździe do klasztoru.


Dom Kanclerski
(fot. M. Kamiński)

W 1823 r. biskupstwo zostało przeniesione do Sejn, a w Wigrach ustanowiono parafię. W kolejnych latach stopniowo postępuje dewastacja klasztoru. Mimo że w roku 1829 przeprowadzono remont kościoła, to już w 1835 roku rząd Królestwa Polskiego wydał polecenie zdjęcia z dachu kościoła cennych, miedzianych blach. Kościół pokryto dachówką. W tym samym czasie rozebrana została Kaplica Kanclerska. Granitowe, ciosane schody oraz dwie figury świętych – Benedykta i Romualda trafiły przed fasadę budowanego wówczas w Suwałkach kościoła pod wezwaniem świętego Aleksandra. Od roku 1837 stacjonowali w budynkach poklasztornych rosyjscy żołnierze. Nie znamy daty opuszczenia przez nich Wigier. W roku 1844 gubernator augustowski wydał polecenie oszacowania stanowiących własność rządu budynków poklasztornych, w celu sprzedania ich jako materiału budowlanego.

W latach 60. XIX wieku odremontowano kościół oraz rozebrano kolejne budynki poklasztorne. Odwiedzający Wigry w 1880 roku korespondent „Tygodnika Powszechnego” Wacław Rakowski zanotował: „O restauracji klasztoru, jak obecnie, mowy być nie może. Cegły są sprzedawane i domy z nich stawiają w Suwałkach. W pozostałym jedynym pawilonie mieszka proboszcz wigierski (...) ks. Wojciech Olszewski, od lat już 28 zarządzający parafią, dzięki to właśnie jemu pozostałe jeszcze zabytki minionych czasów nie uległy zniszczeniu, a przechowywane są troskliwie”.


Widok na zespół klasztorny
od strony Rosochatego Rogu
(fot. M. Kamiński)

Od roku 1885 przystąpiono do naprawy poważnie zniszczonych murów oporowych oraz częściowego zasypywania odsłoniętych piwnic. Wsparto murowanymi skarpami południowy mur oporowy w miejscu rozebranego Domu Królewskiego. Na murach oporowych zbudowano ażurowe ceglane balustrady.

Na początku XX wieku przeprowadzono remont kościoła i dawnego refektarza, jednak w roku 1915 kościół, Dom Furtiana oraz refektarz zostały poważnie uszkodzone w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sprawa podniesienia z ruin kościoła, a nawet budynków klasztornych, była nagłośniona w ówczesnej prasie. Ministerstwo Sztuki i Kultury zamieściło w 1922 roku ogłoszenie w celu znalezienia użytkownika dla zespołu poklasztornego, który odbudowane obiekty mógłby wykorzystać dla celów naukowych lub „ogólnokulturowych”. Zespół był jednak wówczas w zupełnej ruinie. W tym samym roku 1922 przystąpiono do odbudowy kościoła, refektarza i jednego eremu, według projektów wybitnego architekta Oskara Sosnowskiego. Odbudowę tych obiektów zakończono w 1929 roku. Była nawet wówczas brana pod uwagę możliwość sprowadzenia do Wigier kamedułów. Brak środków finansowych zmusił jednak zakonników do rezygnacji z powrotu do Wigier.

Ówczesny proboszcz parafii wigierskiej, ksiądz Tadeusz Dąbrowski, kierował sprawnie pracami przy odbudowie kościoła. Pomimo dużych trudności finansowych zostały one ukończone w roku 1933. Przed wybuchem drugiej wojny światowej odbudowany został jeden erem oraz wyremontowano część budynku dawnego refektarza.


Ołtarz kościoła wigierskiego
(fot. M. Kamiński)

W 1944 roku odbudowany zespół został powtórnie zniszczony w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Po przejściu frontu, w pierwszej fazie spontanicznej odbudowy, zabezpieczono kościół i plebanię. Od roku 1947 przystąpiono do regularnej odbudowy kościoła. Prace budowlane trwały do końca lat 50., jednak prace w jego wnętrzu przeciągnęły się do początku lat 80. i praktycznie nie zostały zakończone.

W połowie lat 50. Ministerstwo Kultury i Sztuki powtórnie zainteresowało się ruinami klasztoru. W 1957 roku zawarta została umowa pomiędzy ministerstwem a władzami kościelnymi. Zgodnie z tą umową ministerstwo wydzierżawiło wzgórze wigierskie na lat 50; warunkiem dzierżawy było zrekonstruowanie obiektów klasztornych oraz wnoszenie opłat za użytkowanie tego miejsca. Po wykonaniu dokumentacji, wbrew opiniom niektórych konserwatorów zabytków (wobec braku wystarczająco wiarygodnych materiałów, który umożliwiałyby prawidłową rekonstrukcję poszczególnych obiektów), przystąpiono do odbudowy budynków klasztornych. Odbudowa była ukierunkowana na uzyskanie pomieszczeń dla potrzeb Domu Pracy Twórczej. W ciągu 20 lat odtworzono większość obiektów kubaturowych. Kryzys lat 80. zahamował proces odbudowy.


„Apartament papieski”
(fot. M. Kamiński)

Od początku lat 90. rozpoczęto intensywne prace remontowe, których celem było usunięcie błędów popełnionych w czasie odbudowy. Obecnie można podziwiać obiekt w niemal pełnej krasie. Szereg elementów zespołu wymaga ciągłych prac remontowych; są to przede wszystkim mury oporowe. Zespół poklasztorny stanowi jedną z największych atrakcji turystycznych północno-wschodniej Polski. Sylweta zespołu jest czytelnym znakiem kojarzonym z Wigrami, parkiem i Suwalszczyzną.

   (Artykuł opublikowany w kwartalniku WIGRY Nr 1/2003)

  

Powrót

  

Strona główna

  

  

© Wigierski Park Narodowy

webmaster