|
Nr 3/2003 |
PRZYRODA I KRAJOBRAZ |
|
|
Zbigniew Bogusławski LASY NATURALNE - historia, stan obecny i przyszłość lasów parku (1) |
||
|
Las naturalny w obwodzie ochronnym Gawarzec
W Wigierskim Parku Narodowym, w Polsce i w całej Europie nie ma już lasów pierwotnych - zbiorowisk leśnych nie- przekształconych przez bezpośrednią lub pośrednią działalność człowieka. Zachowały się natomiast obszary lasów naturalnych, a więc takich, które wyrosły bez udziału człowieka i w dużym stopniu przypominają las pierwotny.
Zbiorowiska roślinne obszaru, na którym znajduje się Wigierski Park Narodowy, zaczęły kształtować się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Najpierw występowała tu tundra, później rozwinęły się lasy iglaste (od około ośmiu tysięcy lat p.n.e.), które z czasem przekształciły się w lasy mieszane. Najstarsze, udokumento- wane ślady obecności człowieka w północno-wschodniej Polsce pochodzą z jedenastego tysiąclecia p.n.e. Zarówno pierwsi osadnicy, jak i zamieszkujące te tereny od VII do XIII wieku n.e. plemiona Jaćwingów, nie prowadziły istotnej eksploatacji lasów. Po zagładzie Jaćwingów tutejsza puszcza pozostała całkowicie bezludna.
Pierwszym przejawem regularnego korzystania z bogactw puszczy było utworzenie nad Wigrami królewskiego dworku myśliwskiego. Przebywał w nim w 1418 roku król Władysław Jagiełło, a później gościli inni królowie i wielcy książęta litewscy. Po podpisaniu w roku 1422 traktatu melneńskiego tereny te objęło we władanie Wielkie Księstwo Litewskie. Dopiero wtedy nastąpił podział wielkiego obszaru lasu pomiędzy Rajgrodem i Kownem na Puszczę Przełomską i Puszczę Perstuńską, leżące na północny wschód i południowy zachód od Czarnej Hańczy, oraz na położone bardziej na wschód Puszczę Merecką i Puszczę Olicką.
W roku 1559 istniejącą dotychczas służbę łowiecką przekształcono w administrację leśną, a puszcze (leśnictwa) podzielono na ostępy łowne. W tym czasie rozpoczęto użytkowanie drewna na większą skalę. Od roku 1661 dzierżawczynią tych lasów była Konstancja z Wodyńskich Butlerowa. Ze względu na łowieckie przeznaczenie puszcz nie mogła prowadzić ich kolonizacji. Zaczęła więc bardzo intensywną, często rabunkową eksploatację ich bogactw. Szczególnie rozwinęła w puszczach przemysł hutniczy, uruchomiła liczne smolarnie, na szeroką skalę prowadziła wyrąb drewna i jego sprzedaż. Działalność Butlerowej przerwała decyzja króla Jana II Kazimierza, który 6 stycznia 1667 roku wystawił w Warszawie akt przekazania zakonowi kamedułów wyspy Wigry wraz z królewskim dworem myśliwskim. Kameduli, po częściowym sfałszowaniu przywileju, zostali uznani za właścicieli obu leśnictw: przełomskiego i perstuńskiego.
Naturalne zbiorowisko leśne w dolinie Czarnej Hańczy
|
Całe dobra formalnie przeszły w ręce kamedułów w 1668 roku, a faktycznie po śmierci ich dzierżawczyni w 1682. Nowi właściciele, podobnie jak ich poprzedniczka, nie mogli swobodnie działać w puszczach. Uzyskali jedynie zgodę na zakładanie wsi tam, gdzie puszcza była już wycięta. Kontynuowali zaś eksploatację puszczańskich bogactw, tworząc nowe rudnie i smolarnie, zakładając folwarki, gorzelnie i młyny. Zwiększone zapotrzebowanie na drewno spowodowało ogromne spustoszenie w drzewostanie. Po smolarniach w miejscu wyciętego lasu powstały osady rolnicze; osadnicy napływali z różnych stron. Na początku XVIII wieku większa część lasów administrowanych dotychczas przez kamedułów wróciła do króla pod zarząd ekonomii grodzieńskiej.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku tereny wokół Wigier znalazły się w zaborze pruskim. Z dóbr należących do królów polskich i zakonników utworzono w 1800 roku ekonomię królów pruskich. W roku 1837 lasy Puszczy Augustowskiej włączono do lasów państwowych Cesarstwa Rosyjskiego.
Około roku 1840 przeprowadzono pierwsze urządzanie (plan gospodarczy) lasów puszczy, tworząc podstawy nowoczesnej gospodarki leśnej na tym terenie. Po raz pierwszy przecięte zostały linie dzielące las na oddziały, co dało podstawy do planowej i systematycznej eksploatacji lasów. Użytkowanie prowadzono zrębami zupełnymi lub usuwano pojedyncze drzewa, których średnica pnia przekroczyła 27 cm. Do wyrębu w 30-letnich okresach przeznaczano całe oddziały. Odnowienie następowało przez samosiew z drzew nasiennych, pozostawionych w ilości ok. 35 sztuk na hektar.
Wyhodowany bór sosnowy o uproszczonej strukturze wiekowej (fot. M.Kamiński)
W 1845 roku na wschodnim brzegu Wigier wycięto las Cieszkinie, w którym rosły ostatnie w okolicy cisy. Na miejscu tym założono dużą wieś Mikołajewsk (Mikołajewo). W latach 1900-1905 wysiedlono wsie Białe, Wasilczyki i Słupie, zalesiając ich grunty rolne o powierzchni około 700 ha.
Od 1915 roku tereny wokół Wigier okupowali Niemcy i przez cały czas pierwszej wojny światowej prowadzili rabunkową eksploatację lasu. W tym okresie powstały tartaki w Płocicznie, Augustowie, Bliźnie i Sajenku oraz fabryka celulozy w Płocicznie. Wybudowana została leśna kolejka wąskotorowa łącząca część lasów puszczy z Płocicznem. Masowej eksploatacji towarzyszył brak odnowień i pielęgnacji drzewostanów.
Najmniejszą lesistość tego terenu odnotowano w roku 1918 (nieco ponad 50 proc.). Intensywna eksploatacja lasów spowodowała również ich zubożenie gatunkowe. W drzewostanie całego kompleksu zmniejszył się udział lipy, dębu, klonu, jesionu i grabu. Wyraźnie zwiększył się udział sosen i świerków. Niektóre wylesione obszary okresowo wykorzystywane były do celów rolniczych. Przez jeden rok lub dwa lata obsiewane były zbożem, a następnie sztucznie odnawiane (w niektórych materiałach źródłowych pisze się o sadzeniu szyszek). Wielkopowierzchniowe wyręby doprowadziły do powstania dużych obszarów jednogatunkowych i jednowiekowych monokultur, często posadzonych na niewłaściwym siedlisku.
|
