Nr 1/2004

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

  

  

Krzysztof Skłodowski

 

  

 NAD WIGRAMI

1939-1944

(2) 

 

 

     

Dla mieszkańców nadwigierskich wsi rozpoczynająca się okupacja oznaczała narastającą stopniowo falę terroru i prześla- dowań. Za drobne przewinienia administracyjne, nielegalny ubój, czy zaleganie w świadczeniach wiele osób trafiło do obozów karnych utworzonych przez Niemców m.in. w pobliskich Suwałkach, przy szosie augustowskiej (w miejs- cu, w którym znajduje się obecnie Szkoła Podstawowa nr 4) oraz na terenie cegielni Malinowskiego. Na przymusowe roboty wywiezionych zostało w głąb Niemiec wielu młodych ludzi. Równolegle przez cały okres okupacji trwały aresztowania oraz wywózki do obozów koncentracyjnych, które według ustaleń Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu objęły na terenie ówczesnej gminy Stary Folwark 160 osób (z tej liczby zginęło 72 mężczyzn i 8 kobiet). Według tych samych szacunków w 15 egzekucjach przepro- wadzonych w czasie okupacji na obszarze gminy przez żandarmerię i suwalskie gestapo zginęły 42 osoby. 

  

Miejsce pamięci w Czerwonym Krzyżu (fot. M.Kamiński)

  

Ofiarą jednego z pierwszych tego rodzaju mordów był, rozstrzelany w drugiej połowie stycznia 1940 roku, w lesie w pobliżu Krzywego, proboszcz parafii w Bakałarzewie – ks. Romuald Jałbrzykowski. Największa i ostatnia egzekucja miała natomiast miejsce 7 kwietnia 1944 roku, również w Krzywem, kiedy rozstrzelanych zostało 12 osób, wśród nich: Marianna Andrulewicz ze wsi Bosse, nauczycielka Stanisława Janina Hornowa z Macharc, Wacław Kondracki ze Słobódki, Władysław Krajewski i Józef Sapiego z Białorzeczki, Michał Szczuko z Michałowic, Piotr Topolewski z Gib i Fran- ciszek Tylenda. Prawdopodobnie prócz nich zginęli wówczas także Józef Masłowski z Pogo- rzelca i Stanisław Michałowski z Tobołowa. 

  

Już pierwsze dni okupacji przyniosły na całej Suwalszczyźnie spontaniczny rozwój organizacji i grup konspiracyjnych. Ich działalność przerwały jednak liczne aresztowania, które przeprowadziło gestapo w połowie listopada 1939 roku i wiosną 1941 roku. Ponowne ożywienie działalności konspiracyjnej nastąpiło dopiero w drugiej połowie 1941 roku wraz z zakończeniem akcji sca- leniowej i powołaniem Obwodu Suwałki ZWZ-AK. Obwód (nr 13 kryptonim „Jeziora”– do lipca 1943 roku; nr 8 „Lampart” – do 20 września 1944; następnie – do 1 marca 1945 roku, nr 32 „Wierzby”) wchodził w skład Inspektoratu IV Suwalskiego, a jego strukturę terenową tworzyło sześć rejonów, dzielących się na placówki obejmujące teren jednej gminy. Komendantem placówki Stary Folwark (Huta-Tartak) był plut. pchor. Piotr Żukowski „Grom”. Co warto przypomnieć w prace konspiracyjne zaangażował się wówczas również prof. Alfred Lityński ps. „Leśny”, pełniąc funkcję referenta BiP Obwodu i redagując gazetkę „Echo Puszczy”.

  

  

  

 

   

Wykorzystując oparcie, jakie dawały rozległe lasy i niedostępny teren, niebawem powstały też pierwsze oddziały partyzanckie, wśród nich operujące także nad brzegami Wigier: Albina Drzewieckiego „Konwy”, Franciszka Goworow- skiego „Leśnego”, Stefana Kosko „Jastrzębia”. Tu również znajdowały się ich czasowe obozowiska i  bunkry, ukryte wśród lasów nad jeziorem Suchar Mały, pod Leszczewem oraz na Suchym Bagnie w pobliżu Czerwonego Krzyża. 

  

Jedną z ich pierwszych akcji bojowych był wypad na niemieckie magazyny w Płocicznie, przeprowadzony przez patrol Stefana Kosko 15 czerwca 1943 roku. 27 listopada patrol pod dowództwem Władysława Kuszla „Babinicza” zlikwidował w Wigrach znanego z okrucieństw wobec Polaków komisarza ziemskiego Hermana Vigurę. 23 lutego 1944 roku w pobliskiej Ryżówce w walce z oddziałem żandarmerii zginęli Feliks Świacki „Dąb” i Piotr Świacki „Kula”. 23 marca w walce z obławą niemiecką zginęło 7 obozujących pod wsią Czerwony Krzyż partyzantów, wchodzących w skład patroli Wacława Stankiewicza „Rzędziana” i Józefa Herbszta „Bawoła”. W odwecie za pomoc udzielaną partyzantom Niemcy przeprowadzili wówczas pacyfikację wsi, paląc zabudowania i wysyłając 45 mieszkańców do obozów koncentracyjnych. 

  

Równie dramatyczny skutek przyniosła akcja przeprowadzona 5–6 kwietnia przez patrol Aleksandra Rydzewskiego „Kosa” w zarzą- dzanym przez Niemca Fritza Beninga (w lite- raturze wymieniany również jako Benick) majątku Krzywe. Choć jej celem było jedynie zdobycie broni, w wyniku walki, która się wówczas wywiązała, Niemiec zginął, a wraz z nim – jak podaje Stefan Buczyński – dwóch przebywa- jących na urlopie niemieckich lotników. Straty ponieśli też partyzanci. W odwecie 7 kwietnia 1944 roku odbyła się wymieniona już wyżej egzekucja, w której rozstrzelanych zostało 12 osób. 15 sierpnia w otoczonym przez Niemców partyzanckim bunkrze w pobliżu Maćkowej Rudy zginęli Ryszard Krynicki „Bob” i Andrzej Kanclerz „Koronny”. 

  

Wiosną 1944 roku wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego Niemcy przystąpili do budowy zamykającej dostęp do Prus Wschod- nich i ciągnącej się na wschód od Augustowa i Suwałk tzw. linii gauleitera Ericha Kocha. Tworzył ją rozbudowany system okopów, rowów przeciwczołgowych, stanowisk oraz umocnień obronnych, do budowy których zmuszono miejscową ludność cywilną. W oparciu o tak przygotowane pozycje, w połowie lipca 1944 roku Niemcy powstrzymali posuwające się na zachód oddziały radzieckie, a front na prawie trzy miesiące zatrzymał się na linii Nowa Wieś, jeziora Pierty, Wigry, po Bryzgiel i Tobołowo. 

  

Część leżących w obszarze przyfrontowym miejscowości zostało wysiedlonych. Wiele zabudowań ucierpiało wskutek ostrzału i nalotów. Niemal całkowitemu zniszczeniu uległ też wigierski klasztor.

  

Kolejna ofensywa radziecka ruszyła 17 paź- dziernika 1944 roku. Po ciężkich walkach 23 października wojska radzieckie wkroczyły do Suwałk. W tym czasie nadwigierskie okolice były już wolne.

  

Cmentarz żydowski w Suwał kach. Mur zbudowano
z ocalałych fragmentów macew (fot. M.Kamiński) 

  

  

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł

.

.