Nr 1/2004

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Lech Krzysztofiak 

MRÓWKI

(2)

Mrówki leśne są wykorzystywane przez inne zwierzęta nie tylko jako pokarm, ale także w ce- lach „higienicznych” – wiele gatunków ptaków, jelenie, sarny i dziki wykorzystują produkowany przez mrówki kwas jako środek odstraszający pasożyty zewnętrzne. Ptaki chwytają mrówki dziobem i nacierają sobie nimi pióra skrzydeł, natomiast zwierzyna tarza się w mrowisku prowokując mrówki do spryskiwania ich skóry kwasem mrówkowym.

Mrówka z gatunku Camponotus vagus - gmachówka pniowa
(fot. L.Krzysztofiak)

Ze względu na ogromne znaczenie mrówek w środowiskach leśnych ich mrowiska są chronione. Najczęściej stosowaną metodą ochrony jest grodzenie mrowisk drewnianymi żerdziami. Mrowiska chroni się przede wszystkim tam, gdzie są one narażone na mechaniczne uszkodzenia, np. przy drogach oraz szlakach turystycznych. Pod szczególna ochroną są mrowiska o dużych kopcach, w których żyją rodziny w bardzo dobrej kondycji, produkujące dużą liczbę form płciowych – samic i samców. Takie mrowiska dają początek wielu nowym rodzinom mrówczym i to nie tylko poprzez produkcję nowych samic – przyszłych królowych, ale również poprzez tzw. odkłady. Samica wraz z częścią robotnic zabiera z rodzinnego gniazda niewielką część jaj, larw, poczwarek, a nawet materiału budulcowego (igliwia) i oddala się, budując nieopodal nowe mrowisko. 

Wśród gatunków mrówek występujących w lasach bardzo istotną rolę odgrywają mrówki z rodzaju gmachówka Camponotus. Gatunki z te- go rodzaju zamieszkuję niemal całą kulę ziemską, jednak najliczniej występują w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. 

W Polsce stwierdzono występowanie tylko sześciu gatunków, z których dla lasów naj- większe znaczenie ma Camponotus herculeanus. Mrówki należące do tego gatunku odznaczają się dużymi rozmiarami (długość ciała robotnic waha się od 6 do 12 mm, samców od 9 do 13 mm, a samic od 14 do 17 mm), czarną barwą ciała oraz dużymi i silnymi żuwaczkami. Swoje gniazda budują w pniakach i korzeniach, w mur- szejącym drewnie, w drewnie żywych drzew oraz pod kamieniami w glebie. Najczęściej zamieszkują w stojących pniach świerków i dę- bów, rzadziej innych gatunków drzew, wybierając przede wszystkim drzewa osłabione przez grzyby. Leśnicy uważają ten gatunek za „szkodnika technicznego” drewna. 

Budując gniazdo gmachówki wnikają w głąb pnia i poczynając od jego środka wygryzają w miękkich warstwach słojów rocznych płaskie komory. W ten sposób tworzy się system komór i korytarzy oddzielonych od siebie cienkimi ściankami twardych warstw drewna. Wysokość tak drążonego gniazda może sięgać nawet do 10 metrów. 

Znaczna część pnia zaatakowanego drzewa nie nadaje się zatem do wykorzystania, tracąc pożądane własności techniczne drewna. Część pnia przewodząca wodę pozostaje przeważnie nietknięta, więc zasiedlone drzewa jeszcze długo pozostają żywe. Obecność mrówek może jednak pośrednio powodować niekorzystne dla drzewa zmiany, które mogą uwidocznić się dopiero po pewnym czasie, gdyż są zależne od intensywności działania negatywnych czynników. Stwierdzono na przykład, że mrówki gmachówki Camponotus herculeanus przenoszą zarodniki grzybów do swojego gniazda, skąd szerzy się infekcja na inne części drzewa. Rozwijająca się grzybnia „zmiękcza” tkanki drzewa i tym samym ułatwia mrówkom wygryzanie w nich komór i ko- rytarzy.

W naszym kraju stwierdzono występowanie 95 gatunków mrówek. W porównaniu do mrówek, które zamieszkują strefę równikową i podrów- nikową, gdzie prawdopodobnie żyje nawet do kilkunastu tysięcy gatunków tych owadów, jest to liczba niewielka. Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego do tej pory stwierdzono występo- wanie 34 gatunków mrówek, wśród których jest jeden gatunek kosmopolityczny – mrówka faraona Monomorium pharaonis, pojawiający się na tym obszarze co pewien czas za sprawą człowieka. Jest to gatunek spotykany w naszej strefie klimatycznej jedynie w ogrzewanych pomieszczeniach i może być przenoszony nieświadomie przez człowieka np. podczas przeprowadzek. Najbliższe stanowiska mrówki faraona zlokalizowane są w kilku miejscach na terenie Suwałk. 

Wśród mrówek z terenu parku 11 gatunków znajduje się na Czerwonej liście zwierząt zagro- żonych i ginących w Polsce (Głowaciński 2002). Są to: Myrmica sulcinodis (NT – kategoria niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia), Formicoxenus nitidulus (DD – o statusie słabo rozpoznanym i zagrożeniu stwierdzonym, ale bliżej nieokreślonym), Harpagoxenus sublaevis (DD), Camponotus vagus (NT), Formica execta (LC – niższego ryzyka – najmniejszej troski), Formica polyctena (NT), Formica pratensis (NT), Formica presilabris (LC), Formica rufa (NT), Formica sanquinea (VU – umiarkowanie zagrożone, inaczej narażone) i Formica truncorum (NT). 

Mrowisko zabezpieczone przed uszkodzeniami mechanicznymi (fot. L.Krzysztofiak)

W faunie parku stwierdzono występowanie 8 gatunków reliktowych, czyli takich, które były szeroko rozpowszechnione w strefie umiar- kowanej w czasie zlodowaceń, a których obecne występowanie w tej strefie ogranicza się do gór lub nielicznych stanowisk na niżu. Połowa z nich należy do rodziny Formicidae. Są to: Harpago- xenus sublevis, Myrmica sulcinodis, Camponotus herculeanus i Formica aquilonia.