Nr 3/2004

TURYSTYKA, WĘDKARSTWO, REKREACJA

   

Maciej Ambrosiewicz

      

Eksploatacja

dóbr puszczańskich

 

 

 

  

Przystanek 4

Bartny Dół

  

Nazwa tego miejsca wskazuje na związek z dawną formą leśnego pszczelarstwa, polegającą na utrzymywaniu pszczół w barciach, czyli w wydrążonych i odpowiednio przygotowanych dziuplach w grubych drzewach leśnych. W okolicach jeziora Wigry informacje o wchodach bartnych, czyli możliwości zakładania uli w drzewach, pochodzą z XVI wieku. 

  

Bartnik na "leziwie". Rycina z początku XIX wieku.

  

W okolicach jeziora Wigry bartnictwo przetrwało do lat 30. XIX wieku. Przyczyną upadku bartnictwa było dynamicznie rozwijające się rolnictwo (powiększający się areał upraw, nowe wsie, ekspansja zboża), handel drzewem, pożary lasów (co doprowadziło do zaniku dobrego gatunku pszczół leśnych, tzw. borówek) i zakazy państwowe. Bartnicy zaczęli być traktowani jak plaga, bowiem dla swoich celów potrzebowali rozległych polan śródleśnych i dlatego wypalali las, powodując niejednokrotnie rozległe pożary puszczy. 

  

  

Przystanek 5

Zielona Karczma

  

Ostatni przystanek kolejki leśnej znajduje się na skraju rozległej polany. Turyści mogą zapoznać się tu z dawną gospodarką łowiecką, studiując tablicę Ostęp. Ostęp w języku łowieckim to trudno dostępny obszar lasu, ostoja zwierzyny, jej matecznik. Niejednokrotnie jednak ostęp był ogradzany dla ułatwienia polowania.
Dwie tablice zostały ustawione poza trasą kolejki, w miejscach działających tutaj zakładów „przemysłowych”: jedna w Gawrych Rudzie, gdzie niegdyś wytapiano żelazo, druga w Leszczewie, gdzie wypalano wapno. 

  

Wytop  żelaza. Rycina z XVII wieku.

  

Przystanek Hutnictwo w Gawrych Rudzie  (fot. M.Kamiński)

  

  

 

  

Przystanek Bartny Dół  na trasie kolejki (fot. M.Kamiński)

  

  

Przystanek 6

Hutnictwo

  

Już sama nazwa miejscowości Gawrych Ruda kojarzy się z hutnictwem. Tablica edukacyjna zatytułowana Hutnictwo znajduje się pomiędzy jeziorami Wigry, Staw i Czarne. Historia tego miejsca sięga połowy XVII wieku. Wzmożony popyt na żelazo z tego czasu dotarł w okolice jeziora Wigry. Wdowa po dowódcy zaciężnych wojsk cudzoziemskich Gotfrydzie Butlerze – Konstancja, otrzymała w dzierżawę pokaźny kawał puszczy. W krótkim czasie energicznie przystąpiła do tworzenia rudni. Po Konstancji Butlerowej jej rudnie przejęli wigierscy kameduli, którzy rozpoczęli produkcję surówki żelaza na masową skalę. Proces metalurgiczny wymagał ogromnej ilości drewna, koniecznego do pozyskania półproduktu – węgla drzewnego. Krajobraz puszczański nad jeziorem Wigry przekształcił się w rolniczy za sprawą hutnictwa. Dopiero w XIX wieku nasadzenia przywróciły tu las. W roku 1668 było nad Wigrami osiem rudni; wśród nich wymieniana jest Ruda na Hrudzie (Gawrych Ruda), której właścicielami była rodzina rudników Suchockich z Mazowsza. Pod koniec XVII wieku przejęli ją kameduli. Wieś początkowo istniała w pobliżu sztucznego spiętrzenia wody w naturalnym zbiorniku; stąd też nazwa Staw Płociczański. Siła wody była potrzebna między innymi do wypłukiwania urobku oraz poruszania miechów tłoczących powietrze do wnętrza pieców. Po zaprzestaniu eksploatacji złóż rudy i wytopu żelaza spiętrzenie wody było wykorzystane do napędzania młyna. Zapewne młyn mógł tutaj funkcjonować już w czasach kamedulskich; jest już oznaczony na mapie Textora-Sotzmana z 1808 roku.

Młyn dział tutaj do połowy lat 70. XX wieku. W 1967 roku to urokliwe miejsce stało się scenografią dla filmu Witolda Leszczyńskiego Żywot Mateusza. Na początku lat 80. w miejscu dawnego, drewnianego młyna zbudowano obiekt o podobnej formie – wylęgarnię ryb Polskiego Związku Wędkarskiego.

  

  

Przystanek 7

Wapiennik

  

Na północnym skraju wsi Leszczewo znajdują się dwa stanowiska archeologiczne – wapienniki, leżące na południowym stoku głębokiego, zalesionego jaru, będącego prawdopodobnie pozostałością po wyschniętym jeziorze. Ściany obu wapienników wyłożone są dużymi kamieniami o częściowo zeszkliwionej powierzchni, co wskazuje, że były poddane wysokim temperaturom. Do walcowatych części wapienników prowadzą pozostałości dwóch korytarzy, również częściowo obłożone kamieniami.

  

Po badaniach z 1999 roku stwierdzono, że oba obiekty są reliktami pieców do wypalania wapna, wyrobiska – miejscami wydobywania surowca, a hałdy powstały w wyniku przesiewania materiału z wyrobisk. Stopień zniszczenia obu wapienników nie pozwala stwierdzić, czy palenisko było sklepione, czy otwarte. Jedynie duża ilość rozrzuconych wokół zeszkliwionych kamieni sugeruje, że mogły to być piece typu otwartego.

  

Wapienniki w Leszczewie należy wiązać z działalnością budowlaną kamedułów wigierskich. Tereny wokół jeziora usłane są głazami przeniesionymi przez lodowiec, jednak skał wapiennych wśród nich jest bardzo mało. Wskazuje to, jak intensywnie produkowano tutaj wapno.

  

Działania związane z oznakowaniem miejsc, gdzie eksploatowano gospodarczo puszczę będą kontynuowane. Wigierski Park Narodowy planuje, między innymi, wybudowanie Ośrodka Rozwoju Zrównoważonego nad Zatoką Słupiańską jeziora Wigry wraz ze ścieżką edukacji kulturowej, na której będą pokazane dawne metody korzystania z dóbr puszczańskich.

  

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł