Nr 4/2004

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Lech Krzysztofiak

POROSTY

(2)

Porosty rosnące na murach i słupach betonowych należą do grupy porostów epilitycznych. W środowisku nie przekształ- conym przez człowieka zasiedlają one naturalne skały. Sztuczne podłoża skalne, takie jak beton, tynki, cegły, dachówki itp. stały się bardzo atrakcyjne dla porostów wapieniolubnych. Bardzo szybko zasiedlają one wszelkiego rodzaju słupy betonowe i mury, zajmując często znaczne ich powierzchnie. Można zatem powiedzieć, że człowiek poprzez swoją działalność przyczynił się do rozprzestrzenienia się tych gatunków.

Jaskrawiec murowy (fot. L.Krzysztofiak)

Przyglądając się powierzchni muru lub słupa betonowego możemy bez trudu dostrzec niemal białą, skorupiastą plechę misecznicy białawej Lecanora albescens, na której osadzone są miseczkowate, jasne owocniki oraz białawo obrzeżone owocniki misecznicy pospolitej Lecanora dispersa. Doskonale są widoczne jasnożółte, rozetkowate plechy jaskrawców: zwodniczego Caloplaca decipiens i murowego C. saxicola. Ich plechy są w środkowej części skorupiaste, a na obrzeżach podzielone na drobne, listkowate odcinki. Na murach często występuje jeszcze inny gatunek z tego rodzaju – jaskrawiec cytrynowy Caloplaca citrina. Jego ziarenkowato-proszkowate, żółte lub zielonożółte plechy opanowują często duże fragmenty betonu. Ponadto można spotkać: liszajecznika złocistego Candelariella aurella, rozetnika murowego Protoparmeliopsis muralis oraz gatunki, które równie często spotkać można na korze drzew – złotorost ścienny Xanthoria parietina, obrost wzniesiony Physcia adscendens i obrost drobny Ph. tenella.

Obrost wzniesiony (fot. L.Krzysztofiak)

Uważnie przyglądając się porostom możemy dostrzec ich zadziwiające kształty oraz barwy. Zima jest bardzo dobrym okresem do obserwacji tych organizmów, gdyż wysoka wilgotność powietrza sprawia, że plechy porostów są dobrze rozwinięte i nie są sztywne. Już krótka wędrówka po parku uświadomi nam, że porosty są wszechobecne. Tak znaczne rozpowszechnienie porostów wpływa na ich znaczenie w środowisku. Często jednak nie docenia się roli porostów w funkcjonowaniu ekosystemów. Zasiedlają one skały i środowiska skrajnie ubogie, gdzie wcześniej mogły żyć jedynie bakterie i glony. Produkują specyficzne substancje chemiczne (związki organiczne, pochodne kwasów tłuszczowych i fenoli), które mają właściwości bakteriobójcze, bakteriostatyczne lub trujące. W wyniku oddziaływania tych substancji na skały oraz wrastania fragmentów grzybni w mikro- szczeliny, porosty przyspieszają tempo procesu wietrzenia zasiedlonych skał. 

W ten sposób na skałach pojawia się cienka warstwa gleby, na której mogą już rozwijać się zarodniki mszaków i paprotników i kiełkować nasiona roślin wyższych.

Porosty są ważnym elementem życia wielu gatunków bezkręgowców, dają im schronienie oraz stanowią dla nich źródło pożywienia. Szacuje się, że około 300–400 gatunków zwierząt bezkręgowych w mniejszym lub większym stopniu zależnych jest od porostów. Niektóre gatunki ptaków wykorzystują porosty do budowy gniazd, zapewniając sobie w ten sposób, dzięki ich antyseptycznym właściwościom, ochronę przed ptasimi pasożytami.

Poprzez zdolność pochłaniania przez plechy dużych ilości wody z mgły, rosy i innych opadów atmosferycznych, porosty regulują wilgotność środowiska, w istotny sposób kształtując jego mikroklimat. Są czynnikiem sprzyjającym zachowaniu w miarę długotrwałej i równomiernej wilgotności w lesie.

Wytwarzane przez porosty niektóre „kwasy porostowe” mają dodatni wpływ na rozwój mikroflory glebowej, wpływając pośrednio na tworzenie się próchnicy i kiełkowanie nasion. Związki chemiczne, wytwarzane przez porosty epifityczne chronią drzewa przed infekcjami grzybowymi.

Obrostnica rzęsowata (fot. L.Krzysztofiak)

Porosty znajdują zastosowanie przy farbowaniu tkanin, w przemyśle perfumeryjno- -kosmetycznym przy utrwalaniu zapachów, przy produkcji lakmusu i środków zwalczających roślinożerne owady i ślimaki oraz jako wskaźnik przy datowaniu podłoża skalnego.

W medycynie ludowej szeroko znane są ich lecznicze właściwości. Powszechnie stosowane były przy leczeniu kataru, kaszlu, gruźlicy, epilepsji, a nawet jako lek na porost włosów. Współczesna medycyna nadal wykorzystuje lecznicze właściwości niektórych porostów, np. z płucnicy islandzkiej produkowane są leki najczęściej stosowane w leczeniu nieżytu dróg oddechowych oraz wrzodów żołądka i dwu- nastnicy, a z chrobotków preparaty antybio- tyczne.

Złotorost ścienny (fot. L.Krzysztofiak)

Bardzo wysoka wrażliwość porostów na zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, zwłaszcza dwutlenkiem siarki, powoduje, że porosty często wykorzystywane są jako wskaźniki czystości powietrza. Do oceny skażenia powietrza używa się tzw. skale porostowe, opracowane na podstawie występowania różnych gatunków porostów, różniących się między sobą wrażliwością na stężenie SO₂.