Nr 2/2005

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Krajobraz pól między Mikołajewem a Rosochatym Rogiem (fot. M.Kamiński)

 

  

Tomasz Krzywicki

  

DZIEJE KRAJOBRAZU

 

(1)

  

  

Dla poznania historii nadwigierskiego krajobrazu musimy się cofnąć w czasie co najmniej o dwadzieścia trzy tysiące lat, w epokę zwaną plejstocenem.

  

Plejstocen, czyli epoka lodowa, zaczął się 1,8 mln. lat temu. W tym generalnie zimnym okresie lądolody wielokrotnie nasuwały się na ziemie Polski. Różne są poglądy na ilość i wiek zlodowaceń (glacjałów). Ostatnio najczęściej przyjmuje się, że było 8 zlodowaceń. Ich nazwy pochodzą od rzek. Najstarszym jest zlodo- wacenie Narwi. Po nim kolejno następowały zlodowacenia: Nidy, Sanu, Wilgi, Liwca, Odry, Warty i Wisły. Po okresach zlodowaceń następowały okresy ciepłe zwane interglacjałami, w których na pokryty wcześniej lodem obszar wkraczała roślinność zielna, a później rozwijały się lasy. W czasie optimum interglacjałów panował klimat umiarkowany, lecz cieplejszy niż obecnie w Polsce. Miąższość osadów plejsto- ceńskich na Suwalszczyźnie wynosi od ok. 150 do ponad 300 m. Największe miąższości spotykane są na tzw. Garbie Wiżajn. Liczba poziomów glin zwałowych* wynosi w różnych miejscach Suwalszczyzny od 8 do 13. Oznacza to, że w czasie niektórych zlodowaceń lądolód nasuwał się na te obszary dwukrotnie, a nawet trzykrotnie. 

  

Zlodowacenie Wisły, które objęło ok. 30% powierzchni Polski, to najmłodszy epizod glacjalny w plejstocenie. Rozpoczęło się ono ok. 90 tys. lat temu. W czasie zlodowacenia Wisły lądolód nasunął się na obszar północnej Polski trzykrotnie. Najmłodszym stadiałem (okresem silniejszego ochłodzenia) był tzw. stadiał główny (23–12 tys. lat temu). Jego fazą recesyjną, postojową, znaczoną ciągami moren czołowych, była faza pomorska (ok. 17–14 tys. lat temu). Lodowe loby lądolodu Wisły sunęły z północnego wschodu (lob litewski) i północnego zachodu (lob mazurski). Strefa rozdziału między nimi przebiegała między Przeroślą a jeziorem Hańcza. Lód stopniowo wypełniał doliny, potem rozprzestrzeniał się szerzej, zajmując większe powierzchnie, cały czas posuwając się naprzód.

  

Zanim lądolód z północnej Szwecji i Finlandii dotarł na polskie ziemie, mogło upłynąć kilka tysięcy lat. Ptaki i ssaki typowe dla umiar- kowanego klimatu wycofały się na południe. Na tundrowych pustyniach jakie powstały na przedpolu, żyły renifery, nosorożce włochate, lemingi i inne gatunki zwierząt charakte- rystycznych dla surowych warunków klimatycznych. Mamutów już nie było, choć wymarły stosunkowo niedawno. Kilka lat temu znaleziono na Syberii w wiecznej zmarzlinie mamuta, którego wiek określono na 23 tys. lat.

  

Cielsko lądolodu posuwało się wolno lecz systematycznie. Wypływające z niego wody niosły piasek. Przed czołem tworzyły się zbiorniki wodne zwane zastoiskami*. Lądolód spiętrzał utwory złożone wcześniej, fałdował je i miażdżył. Czasem były one zamarznięte i twarde jak kamień, wtedy przechodził po nich bez zniszczeń. Procesy zaburzania osadów przez lądolód nazywamy procesami glacitektonicznymi.

  

  

  

      

Lądolód przekroczył dzisiejszą nieckę jeziora Wigry (która, jak się wydaje mogła powstać we wcześniejszym stadiale) i dotarł do środkowej części Równiny Augustowskiej. Tu stanął na dłuższy czas, może nawet na kilka tysięcy lat. Masy lodu nasuwały się z północy. Lód topniał, a wody odpływały na południe. W bilansie dostawy lodu i odpływu wody nastąpiła równowaga dynamiczna. Szerokie, nieraz na kilkaset metrów rynny odprowadzały wodę na przedpole lodowca. Z wodą płynęły ogromne ilości piasku, które osadzały się tam w postaci sandru*. 

  

Czoło lodu osiągnęło swój maksymalny zasięg. Zapewne tworzyły się tu moreny czołowe. Dziś w tym miejscu już ich nie ma. Zostały zniszczone przez wody lodowcowe płynące z północy w późniejszym okresie, od moren następnego postoju czoła lodu, zwanego fazą pomorską.

  

Kolejne zmiany klimatu doprowadziły do stopniowego „wycofywania się” lądolodu z maksymalnego zasięgu, a następnie postoju na linii tzw. moren pomorskich (faza pomorska). Tu też czoło lodu, podobnie jak podczas maksymalnego zasięgu, stagnowało długo. Moreny pomorskie można dziś prześledzić na południe od jeziora Wigry, w okolicach Bryzgla, Krusznika, Pogorzelca, Gib i Berżnik.

  

Moreny koło Bryzgla położone nieco na południe od równoleżnikowej niecki (rynny) jeziora Wigry zbudowane są w większości z piasków różno- i średnioziarnistych, miejscami piasków drobno- lub różnoziarnistych z większą ilością żwirów, niekiedy głazów. Moreny mają łukowaty, amfiteatralny kształt, co może sugerować ich spiętrzenie przez aktywny jęzor lodowy. W okresie powstawania moren wody lodowcowe rozpoczęły nanoszenie ku południowi piasków i żwirów wodnolodowcowych. Blisko moren składany był gruboziarnisty materiał: żwiry i głazy, często o charakterze wodnomorenowym lub wręcz zwałowym (duża ilość gliniasto- piaszczysto-żwirowego błota). Im dalej od moren, tym frakcje osadów są drobniejsze, a stopień selekcji wyższy. W okresie postoju czoła lądolodu na linii moren bryzgielskich powstał wyższy poziom sandru suwalsko-augustow- skiego.

  

Andrzej Ber, badacz osadów plejstoceńskich Suwalszczyzny (w tym też okolic Wigier) uważa, że współczesna rzeźba wysoczyzn okalających jezioro od północnego zachodu, północy i północnego wschodu ma cechy glaci- tektoniczne. Formy morenowe spiętrzone przez naciski boczne, to według tego autora wzgórza w okolicy Mikołajewa, Rosochatego Rogu, Wasilczyk i Jeziora Białego. Nie jest do końca pewne czy powstały one podczas transgresji, czy też w czasie stagnacji i oscylacyjnych ruchów czoła lodu.

  

Po okresie postoju na linii moren fazy pomorskiej nastąpiła znowu recesja lądolodu ku północy. Lód zalegający obszar dzisiejszych Wigier stopniowo zaczął tracić kontakt z „żywym” lodem lądolodu. W szczelinach i obniżeniach pozostałych płatów lodu zaczął gromadzić się materiał piaszczysty i mułkowaty, z którego później, po wytopieniu się lodu powstały kemy i moreny martwego lodu. Tak powstały m.in. wzgórza kemowe okolic Krusznika, Zakątów, Zatoki Wigierki i Magdalenowa. 

  

  

  

ciąg dalszy   

  

  

  

Zasięg zlodowaceń plejstoceńskich w Polsce (wg L.Lindnera, 1984 uzup., za L.Marks, 2004). 1 – Narwi, 2 – Nidy, 3 – Sanu,
4 – Sanu II, 5 – Liwca, 6 – Odry, 7 – Warty, 8 – Wisły. 

  

  

  

  

ciąg dalszy  

  

  

  

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł