|
Nr 2/2005 |
PRZYRODA I KRAJOBRAZ |
|
|
Głaz narzutowy w rejonie jeziora Samle (fot. M.Kamiński) |
Tomasz Krzywicki
DZIEJE KRAJOBRAZU
(3)
|
|
|
Dziesięć tysięcy lat temu rozpoczął się nowy, polodowcowy etap w dziejach Suwalsz- czyzny, okres który trwa do dziś – holocen. Klimat stopniowo ocieplał się, choć cały czas podlegał wahaniom. Na powierzchnię ziemi wkroczyła roślinność. Pojawiły się zwierzęta, a później człowiek. Nastąpił powolny proces zapełniania się mis jeziornych osadami i przekształcanie się płytszych z nich w torfowiska. Dziś na Suwalszczyźnie obserwować możemy jeziora o różnym stopniu rozwoju – od oligotroficznych przez mezo- troficzne, eutroficzne do dystroficznych (osobliwość okolic Wigier to suchary – dystroficzne, pozbawione dopływów powierzch- niowych, zanikające jeziora, których woda zawiera bardzo małą ilość węglanu wapnia oraz duże ilości rozpuszczonych substancji humusowych).
Patrząc na mapę zasięgów lądolodów nietrudno zorientować się, że obszar zajęty dawniej przez lądolód zlodowacenia Wisły pokrywa się dokładnie z obszarami pojezierzy, a jednocześnie z obszarami występowania rynien lodowcowych i zagłębień bezodpływowych, powstałych głównie w wyniku wytapiania się brył martwego lodu, tj. lodu, który utracił kontakt z lądolodem. Formy te świadczą o „młodości” krajobrazu, o tym że procesy erozji i denudacji* nie zdążyły jeszcze spłaszczyć pagórków i wzgórz oraz zapełnić osadami obniżeń, dolin i rynien.
Wysokie, dochodzące do kilkudziesięciu metrów, strome stoki wzgórz moren czołowych, moren martwego lodu, kemów i ozów, a także wysokie skarpy rynien jeziornych są charak- terystyczną cechą suwalskiego krajobrazu. W północnej części Suwalszczyzny przeważają wysoczyzny lodowcowe o wysokościach względnych dochodzących nawet do 100 m., zbudowane przeważnie z glin zwałowych, rzadziej ze żwirów i piasków lodowcowych. Gliny zwałowe, często o miąższości kilkunastu metrów (i więcej), są głównym osadem, jaki pozostał po lądolodach. Materiał tworzący gliny zwałowe był wchłonięty przez lądolód w czasie jego drogi ze Skandynawii na południe. Wytopił się z lodu w czasie recesji, zanikania lądolodu. Gliny zwałowe składają się z mieszaniny wszystkich frakcji: od ilastej, przez mułkowatą, piaszczystą, do żwirów i głazów. Powierzchnię wysoczyzn lodowcowych rozcięte są przez ciągi rynien polodowcowych, które zaczynają tworzyć się już w czasie transgresji lądolodu. Często wypełnione są one wodami jezior lub wykorzystane są przez rzeki lub strumienie. Powierzchnie wysoczyzn rozcinają też długie ciągi sandrowe łączące się z sandrem augustowskim. Płyną tu dziś rzeki: Rospuda, Czarna Hańcza, Szeszupa i Marycha. Na powierzchni wysoczyzn lodowcowych wznoszą się liczne formy powstałe w wyniku procesów akumulacyjnych lądolodu i jego wód. Moreny czołowe powstają w okresie postoju czoła lądolodu na określonej linii (recesja – deglacjacja frontalna*), czasami też w czasie transgresji; zbudowane są z piasków, żwirów i miejscami glin zwałowych. Do moren czołowych należą moreny spiętrzone i wyciśnięcia powstałe na skutek procesów glacitektonicznych. Moreny martwego lodu, powstają u krawędzi brył martwego lodu (deglacjacja arealna, czyli powierzchniowy rozpad lądolodu). Zbudowane są z piasków, żwirów, glin, głazów. Kemy powstają w przetainach i obniżeniach lodu stagnującego lub między bryłami lodu martwego. Zbudowane są z piasków, mułków i iłów, czasem żwirów. Przeważnie mają kształt zbliżony do owalu (deglacjacja arealna).
|
Ozy to żwirowo – piaszczyste wydłużone formy tworzące się w szczelinach pod lądolodem oraz w rynnach, w miejscu ujścia wód wypływających spod lodu. Swą ostateczną formę uzyskują dzięki agradacji materiału skalnego u ujścia tuneli i rynien lodowych. W rejonie Wigier możemy napotkać całe ciągi ozów, położone wzdłuż rynien polodowcowych: rzeczki Wiatrołuża, jezior Jegliniec, Długie, Żubrowo, Dowcień, oraz wzdłuż Czarnej Hańczy w okolicach Wysokiego Mostu i Ciemnego Lasu a także w lesie między Królówkiem a Piertaniami.
Część południowa Suwalszczyzny ma zupełnie odmienny charakter. Jest to duży, o powierzchni ponad 1000 km2, płaski piasz- czysty sandr, utworzony w okresie fazy pomorskiej stadiału głównego zlodowacenia Wisły.
Wzniesienie morenowe w Mikołajewie (fot. M.Kamiński)
Wody wypływające z topniejącego lądolodu niosły ze sobą dużą ilość materiału skalnego: głazy, żwir i piasek. Tworzyły one na zewnątrz linii postoju czoła lodu prawie płaskie pola piaszczyste zwane sandrami. Grubość (miąższość) pokrywy piaszczystej przekracza na Równinie Augustowskiej 50 m. Im dalej na południe od moren fazy pomorskiej, od których sypany był sandr, tym materiał staje się drobniejszy. Na północy spotykamy żwiry i głazy, na południu zaś jedynie bardzo drobnoziarniste piaski. W południowej części sandru piaski są zwydmione. Spotykamy tu liczne wydmy paraboliczne.
Charakterystyczną linijność form powierzchni sandru, szczególnie na zachód od jeziora Wigry A. Ber tłumaczy przykrywaniem i częściowym maskowaniem przez piaski sandrowe linijnie ułożonych osadów i form glacjalnych (moren czołowych, moren wyciśnięcia i moren martwego lodu) z okresu maksymalnego nasunięcia zlodowacenia Wisły.
SŁOWNICZEK (opr. red.) Deglacjacja frontalna – powolne cofanie się czoła lodowca (w wyniku przewagi topnienia nad napływem nowego lodu) bez utraty jego zwartości. Denudacja – zespół czynników prowadzących do zrównania terenu poprzez transport materiału w dół. Egzaracja – mechaniczna erozja lodowcowa, żłobienie terenu oraz ścieranie podłoża w wyniku przesuwania się lodowca. Glina zwałowa – rodzaj gliny; materiał osadowy powstający z błota morenowego, składający się z różnych frakcji. Sandr – rozległy, bardzo płaski stożek napływowy (forma powierzchni ziemi o wachlarzowatym kształcie i lekko wypukłej, nachylonej powierzchni) zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstaje podczas recesji (ustępowania) lub postoju lądolodu na jego przedpolu. Zastoisko – rodzaj jeziora lodowcowego utworzonego na przedpolu lodowca w wyniku zatamowania naturalnego odpływu wód lodowcowych przez jęzor lub czoło lodowca.
|
