|
Nr 3/2005 |
PRZYRODA I KRAJOBRAZ |
|
|
Kwitnąca grusza (fot. J.Górecka) |
Joanna Górecka
SADY i OGRODY w krajobrazie wiejskim
(1) |
|
|
Typowy już od ponad wieku krajobraz polskich wsi to ulicowe, szeregowe lub rozproszone zabudowania otoczone podwórzami, wokół których roztaczają się łąki i pola. Wkoło domów dawniej często sadzono sady - tradycyjne, przydomowe, których zadaniem było nie tylko zdobić okolicę domu, ale aby były także źródłem owoców i miejscem odpoczynku.
Tradycje sadownicze dotarły do Polski w średniowieczu wraz z zakonnikami; to Cystersi i Benedyktyni jako pierwsi zaczęli sprowadzać do Polski szlachetne odmiany drzew owocowych. Początkowo drzewa sadzone głównie w przyklasztornych i królewskich ogrodach poprzez dworskie i ziemiańskie sady trafiły do zagród wiejskich. W drugiej połowie XX wieku wraz z rozwojem technik uprawy, w tym także rozwojem sadownictwa wprowadzono zmiany w doborze odmian. Powszechne w okresie międzywojennym, wysokopienne odmiany zostały zastąpione "nowoczesnymi", corocznie owocującymi karłowatymi drzewkami. Jedynie w starych sadach można spotkać jednocześnie odmiany owocujące w różnych terminach, o różnych smakach, o różnym przeznaczeniu owoców (do produkcji marmolad, kompotów, win, deserowe).
Najczęstszym gatunkiem sadowniczym w Polsce jest jabłoń. Jedyną naturalnie występującą u nas odmianą jabłoni jest jabłoń leśna, o małych, niezbyt smacznych owocach. Większość szlachetnych odmian jabłoni została sprowadzona do Polski z Europy Zachodniej i Rosji, nieliczne (np. Kosztela czy Ananas Berżenicki) powstały na terenie naszego kraju. W różnych regionach Polski dominowały różne odmiany jabłoni, dla przykładu w Dolinie Dolnej Wisły i na Śląsku popularna była odmiana Landsberska i Koksa Pomarańczowa, które wymarzały na Kurpiach i w północno-wschodniej Polsce, zaś Ananas pochodzi właśnie z północnego-wschodu.
Dzisiaj wiejskim domostwom coraz rzadziej towarzyszą wysokopienne sady, najczęściej wyparły je karłowate drzewka owocowe, albo ozdobne świerki, tuje i inne gatunki często spoza rodzimej, krajowej flory. Stare drzewa owocowe tradycyjnych odmian znikają z naszego krajobrazu. Coraz trudniej zdobyć owoce choćby takich jabłoni, jak: Szara Reneta, Kosztela, Ananas Berżenicki; czy gruszy: Sapieżanki lub Cukrówki.
Grafsztynek (fot. M.Dziubiak)
Sady to nie tylko źródło świeżych, zdrowych owoców dla człowieka. Takie zbiorowiska drzew owocowych pełnią także szereg funkcji przyrodniczych. Wysokie drzewa z rozłożystymi koronami hamują siłę wiatru, chronią glebę przed erozją wietrzną oraz wodną. Sady są zamieszkiwane przez wiele gatunków zwierząt, zwłaszcza owadów i ptaków, są miejscem zarówno ich żerowania jak i rozmnażania się. Szczególnie przydomowe ogrody, w pobliżu których znajdują się warzywniki czy ogródki kwiatowe, są chętnie zasiedlane przez ptaki. Gniazdują w nich min: sikory - bogatka, uboga i modra, wróbel domowy i mazurek, sroka, drozd śpiewak, kos, szpak, zięba, pliszka siwa, pleszka, kulczyk, piegża, pełzacz ogrodowy, trznadel. Wysokie, potężne drzewa mogą być też miejscem lęgów puszczyka, dudka, wilgi, sójki, dzięcioła, a nawet tracza nurogęsi. Zimą sady są często odwiedzane przez gile czy jemiołuszki, a przez cały rok przez różne ptaki owadożerne.
Niektóre nadleśnictwa doceniły znaczenie drzew owocowych rosnących na obrzeżach lasów lub przy osadach leśnych i odtwarzają rosnące tam niegdyś sady, pojedyncze drzewa; głównie jabłonie. Dla zwierzyny leśnej jabłka stanowią bardzo atrakcyjny pokarm.
|
Podkładki w szkółce (fot. W.Misiukiewicz)
Nawet pojedyncza jabłoń rosnąca wśród pól stanowi dla zamieszkujących okolicę drobnych zwierząt ważny element krajobrazu - jest miejscem żerowania i kryjówką przed drapieżnikami. Podobnie sadzone dawniej wzdłuż dróg aleje drzew owocowych, które nie tylko pięknie wyglądały w okresie kwitnienia, ale były siedliskiem dla owadów, żerowiskiem dla ptaków, schronieniem dla drobnej zwierzyny polnej.
Miejsce szczepienia podkładki (fot. J.Górecka)
W wielu wsiach zachowały się jeszcze dziś niewielkie sady zakładane w latach powojennych - 40. i 50. XX w. lub pojedyncze już tylko drzewa - pozostałości dawnych ogrodów. Te stare drzewa są często zaniedbane, nie przycinane, bywają porażone chorobami. Ważne jest podejmowanie prób utrzymania ich jak najdłużej, podjęcie pielęgnacji, lecz konieczne jest, dla zachowania genotypu tych starych odmian, szczepienie ich na silnie rosnących podkładkach. Nowe nasadzenia pozwolą przedłużyć istnienie dawnych tradycyjnych odmian o kolejne 40, 50, a nawet więcej lat.
Pojawia się coraz więcej inicjatyw, które mają na celu zachowanie starych odmian. Zajmują się tym, oprócz zobowiązanych do tego instytucjonalnie ogrodów botanicznych, organizacje pozarządowe, m.in.: Społeczny Instytut Ekologiczny - gospodarstwa ekologiczne na Kurpiach, Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły - własna kolekcja Towarzystwa w Chrystkowie (pierwszy nowo założony sad starych odmian - 1995 r.), Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju - gospodarstwa rolne na Dolnym Śląsku.
Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego powstała, poprzez starania Stowarzyszenia KSOP ZPP* i pracowników parku oraz dzięki finansowemu wsparciu GEF/SGP UNDP**, w 2004 roku niewielka szkółka takich starych odmian jabłoni. W bieżącym roku pierwsze około 150 sadzonek trafi do rąk tych mieszkańców parku, którzy zainteresowani są zachowaniem w swoim gospodarstwie tradycyjnych odmian. Drzewka te, to zaszczepione na silnie rosnącej podkładce Antonówki odmiany, które zinwentaryzowano na terenie parku i w jego otulinie. Zrazy do szczepienia pobrano z miejscowych sadów. Dzięki rolnikom, którzy posadzą młode jabłonie w swoich przydomowych sadach, zachowany zostanie charakterystyczny obraz wiejskich domostw otoczonych drzewami, a stare odmiany nie odejdą w zapomnienie.
|
