Nr 1/2006

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Dwór w Hucie. Lata 30. XX w.  (ze zbiorów M.Kotowicza)

Wędrując z Suwałk niebieskim szlakiem turystycznym w kierunku wschodnim, nad jeziorem Koleśnym, w pobliżu granicy parku, napotykamy zabudowania osady Huta (dawniej Hutta). Założyli ją kameduli wigierscy w pierwszej połowie XVIII wieku, a jako folwark zaczęła funkcjonować około 1765 roku. 

Dogodne położenie pomiędzy jeziorami sprzyjało lokalizacji osady. Śladami po działalności gospodarczej kamedułów jest zrujnowana barokowa brama, którą poprzedzała fosa. Nazwa tego miejsca ma związek z kamedulską hutą szkła, zlokalizowaną na terenie tego folwarku lub w jego pobliżu. Na niewielkim wzniesieniu zachował się też dwór, a poniżej zabudowania mieszkalne i gospodarcze. 

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach Królestwa Pruskiego. Nowi właściciele przystąpili do wprowadzania głębokich zmian w zarządzaniu i organizacji zdobytych terenów. Jedną z nich było przejście na rzecz skarbu państwa wszystkich dóbr kościelnych i starościńskich. Stosowny dokument o konfiskacie opublikowano 28 lipca 1796 roku. Kilka lat później kasacie uległy klasztory, w tym również i wigierski. 11 lipca 1800 roku, kameduli opuścili swoją siedzibę i najpierw podwodami, a następnie z Augustowa łodziami wyruszyli w podróż do podwarszawskich Bielan. 

Z dawnych ziem należących do królów polskich i Kościoła utworzono w 1800 roku tzw. ekonomie królów pruskich. Zasadnicza cześć dóbr kamedulskich weszła w skład ekonomii Wigry. Obejmowała ona 9 folwarków, 73 wsie i 3 osady.

Ponieważ klasztor został przeznaczony na siedzibę biskupa wigierskiego siedzibę administracji ekonomii wigierskiej umieszczono w dotychczasowym folwarku Hutta. Wchodzące w skład ekonomi folwarki wypuszczano pojedynczo w dzierżawy. Do tak zwanej „naczelnej dzierżawy ekonomi Wigry” włączono cztery folwarki: Hutta, Papiernia, Stary Folwark i Nowy (Czerwony) Folwark. 

Hutta na mapie Textora-Sotzmanna z 1808 roku

Pierwszym ich dzierżawcą od 1800 roku został Jan Henryk Voutat, szlachcic pruski z Prus Wschodnich. W krótkim czasie nawiązał kontakty i wszedł w różne „interesy” z okolicznymi urzędnikami i dzierżawcami oraz suwalskimi mieszczanami. Po jego śmierci zaczął się dla Hutty i dóbr wigierskich czas kolejnych dzierżawców. Byli wśród nich: Johanna Marianna Charlotte z Girod Voutatowa żona Jana Henryka, jej drugi mąż – Wincenty Przybylski, Wojciech i Konstancja Staniszewscy oraz ich syn Aleksander, który zmarł w Hutcie 9 listopada 1858 roku. 

Po powstaniu styczniowym władze rosyjskie kontynuowały rozdawanie dóbr rządowych zasłużonym urzędnikom i wojskowym. Wśród nich znalazł się generał lejtnant Mikołaj Gonecki, dowódca 3 dywizji grenadierskiej. Ukazem carskim z 23 września 1868 roku otrzymał „folwarki Hutta, Stary, Nowy czyli Czerwony, Piotrowa Dąbrowa; należący do dóbr Wigry młyn wodny z osadą we wsi Tartak, folwark Papiernia, młyn wodny z kawałkiem ziemi w mieście Suwałkach, folwarki Jesionowo, Kuków i Zdrojczyszki, a także kawałek lasu z leśnictwa suwalskiego dla wyrównania czystego rocznego dochodu do trzech tysięcy rubli”. Było to wynagrodzenie za zasługi generała w tłumieniu powstania styczniowego. 

Wprowadzenie Mikołaja Goneckiego w posiadanie donacji nastąpiło 20 maja 1869 roku. Na podstawie postanowienia Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim i na żądanie Goneckiego przeznaczonym dla niego na majorat folwarkom i lasom nadano „ogólne nazwanie «Wigry»”. 

Po zmarłym w 1904 roku Mikołaju Goneckim dziedzicem donacji Wigry został jego najstarszy syn Piotr, dymisjonowany porucznik gwardii. Zmarł on w 1908 roku w Suwałkach i został pochowany we wspólnym grobie z rodzicami. 

Trzecim i ostatnim właścicielem donacji Wigry był syn Mikołaj. Z czasów działalności Goneckich zachował się dwór oraz zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Pomiędzy dworem a jeziorem Wiązowiec są pozostałości założenia ogrodowego, jego środkowa cześć zajmował rozległy wiśniowy sad. 

Ruiny barokowej bramy z czasów kamedulskich
(fot. M.Kamiński)

Goneccy zarządzanie majątkiem powierzali administratorom. Pierwszym administratorem „majoratu Wigry” zatrudnionym przez Goneckiego był Walenty Markowski herbu Bończa. Wprowadzał różne udoskonalenia, zasiewy koniczyny, korzystał z nawozów sztucznych, trzymał dobre rasy bydła. Wśród chłopstwa posiadał autorytet „absolutny”. Swoją „potęgę” gospodarczą oparł na gorzelniach tworząc Kalifornię kartoflaną, jak zwał swoje majątki. W 1858 roku usynowił pięcioletniego Antoniego Ogólewicza vel Augulisa, który po śmierci przybranego ojca, jako Antoni Markowski, zarządzał większością majątku do około 1900 roku. 

Wówczas dzierżawcą Hutty, ale nie wiemy czy i całej donacji, został Mieczysław Anastazy Rydzewski (1857 - 1902). Po jego śmierci dzierżawę Hutty przejął jego stryj Piotr Rydzewski (1845 – 1915). Najpewniej ze względu na wiek Piotra faktyczne rządy nad Huttą sprawował wówczas Bronisław Antoni Rydzewski (1858 – 1932). Należał on do założycieli Kółka Rolniczego Parafii Suwalskiej oraz do Suwalskiego Towarzystwa Rolniczego. Po wybuchu pierwszej wojny światowej był członkiem Suwalskiego Powiatowego Komitetu Obywatelskiego oraz jego pełnomocnikiem w gminie Hutta. 

Po zakończeniu I wojny światowej na mocy ustawy majorat Wigry przeszedł na własność państwa polskiego. W tej sytuacji Bronisław Rydzewski, dotychczasowy administrator dóbr 26 stycznia 1920 roku zawarł kontrakt dzierżawy z Zarządem Okręgowym Dóbr Państwowych w Siedlcach. 

Dzierżawca zobowiązywał się płacić rocznie: po 200 korcy żyta w latach 1920-1921, po 225 korcy żyta w latach 1922-1923 i po 250 korcy żyta w latach 1924-1925. Rydzewski zobowiązywał się także dostarczać corocznie jeden wóz koniczyny do Suwałk na utrzymanie koni Inspektoratu Dóbr Państwowych oraz także corocznie Okręgowemu Zarządowi po trzy sztuki cieląt. Obowiązkiem dzierżawcy było opłacanie podatków oraz wniesienie kaucji w wysokości 9000 rubli. 

ciąg dalszy