Nr 1/2006

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Dwór i oficyna kuchenna. Lata 30. XX w. 
(ze zbiorów M.Kotowicza)

Inspektor rolny charakteryzując w 1919 roku majątek pisał, że jest: „o powierzchni bardzo falistej, ziemi ciężkiej lecz w silnej kulturze zawdzięczając podmiejskim warunkom (4 wiorsty od Suwałk) i dzierżawcy p. Rydzewskiemu, który postępowo prowadzi gospodarstwo po dzień dzisiejszy pełnemi inwentarzami. Dość liczna ilość zabudowań o dachach słomianych, lecz poprawnie utrzymanych przez dzierżawcę; niewielki ogród owocowy oraz nie duża ilość łąk, las na miejscu”. Wspomnianą „dość liczną ilość zabudowań” tworzyły: dom mieszkalny murowany z przybudówkami, murowana stodoła, dwie obory (jedna murowana), dwa magazyny (jeden murowany), murowana gorzelnia, szopa, chlew murowany, lodownia, dwa czworaki murowane, szkoła murowana, dom dla oficjalistów, kuźnia, ptasznik i wozownia. Wszystkie zabudowania były wielkie. Ta cecha zabudowy mocno też zapadła w pamięć kolejnych pokoleń mieszkańców Hutty i okolicy. 

Widok dworu od strony wschodniej, stan obecny
(fot. M.Kamiński)

Według informacji z końca 1920 roku Hutta dzięki Rydzewskiemu „to jedyny majątek w obwodzie suwalskim, który pozostał za czasów niemieckich w kulturze”. Istotne zagrożenie dla dobrego stanu ekonomicznego majątku przyniosły rekwizycje wojskowe w drugiej połowie tego roku. Najpierw dokonywali ich Litwini, a od września żołnierze Wojska Polskiego. Jedni wydawali dowody rekwizycji i płacili, inni nie płacili, a jeszcze inni rekwirowali nic nie zostawiając dzierżawcy. Zdenerwowany tym Rydzewski sporządził w listopadzie w urzędzie gminy wykaz wszystkich rekwizycji i 1 grudnia wystosował prośbę do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych o powstrzymanie niszczenia majątku przez wojsko. Interwencja była skuteczna, w końcu grudnia zabroniono rekwizycji na terenie majątku. 

Z podobnym zaangażowaniem bronił Rydzewski swoich praw także w relacjach ze swoimi najbliższymi sąsiadami. W 1922 roku wytoczył i wygrał proces przeciwko 16 mieszkańcom Małej Huty, którzy przez całe lato 1921 roku bezprawnie wypasali bydło. Mieszkańcy tej wsi powstałej w 1868 roku w rezultacie uwłaszczenia komorników i służby folwarcznej z Hutty, już w marcu 1921 roku wystąpili z wnioskiem o parcelację Hutty. Rozstrzygnięcia losów majątku musiały zapaść przed upływem terminu dzierżawy, czyli 1 stycznia 1926 roku. 

Ministerstwo podtrzymując swoje plany chciało przekazać owe ponad 200 ha Wydziałowi Powiatowemu w Suwałkach. Ten jednak nie przyjął go, prosząc o pozostawienie dzierżawy w rękach Rydzewskiego. W tych okolicznościach przedłużono dzierżawę o rok i rozpoczęto przygotowania do parcelacji Hutty. Według protokołu z maja 1926 roku z całej powierzchni ok. 315 ha postanowiono wyłączyć ośrodek ok. 172 ha na „fermę reprodukcyjną”, ok. 33 ha na szkołę rolniczą, ok. 2 ha dla szkoły powszechnej w Nowej Wsi, ok. 22 ha na zalesienie oraz jeziora Zgnilec i Wiązowiec o pow. ok. 12 ha. Już jesienią tego roku Bronisław Rydzewski wystąpił z wnioskiem o kupno tzw. ośrodka, czyli ok. 172 ha. Parcelacji jednak nie podjęto i Rydzewski nadal dzierżawił całą Hutę do 1929 roku. W tym roku, 18 maja, kupił tzw. ośrodek o ustalonej ostatecznie powierzchni 162 ha 2987 m².  

Po śmierci Bronisława Rydzewskiego w 1932 roku spadkobiercami zostały trzy osoby: dwoje rodzeństwa oraz prof. dr Bronisław Nikodem Rydzewski, syn wcześniej zmarłego brata. 

W ciągu kilku lat Bronisław Nikodem Rydzewski został właścicielem całej Hutty, jednak już 15 września 1938 roku sprzedał całość wraz z zabudowaniami i inwentarzami Janowi Ludomirowi (Lubomirowi) Stępowskiemu mieszkającemu w Prądzewie, w powiecie łęczyckim. Umowa sprzedaży nie obejmowała jedynie „maszyny do robienia dachówki, nowej wirówki, ruchomości domowych i desek jesionowych w składzie”. 

Według relacji Marka Rydzewskiego „stan majątku był straszny. Pozostał po parcelacji właściwie tylko środek. Budynki ogromne w opłakanym stanie. Inni byli tym przerażeni. Natomiast Stępowski, bogaty stary kawaler zachwycił się i zdecydował na kupno. Wandzie, żonie Bronisława Nikodema powiedział, że Polskę zjeździł całą, ale drugiego tak położonego majątku nie znalazł. Zaczął gospodarkę z rozmachem i stracił fortunę na tym. Zamówił w Janowie ogromną oborę, sprzedał tymczasem krowy huciańskie. Tymczasem cos z tych rasowych krów nie wyszło i został bez krów. Wprowadził elektryczność. Jak przyszli Niemcy to Stępowski wyszedł z dworu z walizką, jak stał. Meble i wszystko (po Rydzewskich) zostało”. 

Po drugiej wojnie światowej Hutta została przejęta przez skarb państwa już 6 grudnia 1944 roku. Cześć Hutty o powierzchni 95,5022 ha nowe władze przeznaczyły na cele reformy rolnej. Ziemię otrzymały 24 rodziny. Spośród nich 22 rodziny mieszkały we wsi Mała Huta, a dwie w dworze Hutta. 

Z pozostałej części majątku Hutta wyodrębniono tzw. ośrodek o powierzchni 62,44 ha. Ten ośrodek 1946 roku przekazano Wydziałowi Oświaty Rolniczej na potrzeby projektowanej szkoły rybackiej, ale jej nie utworzono i wkrótce ośrodek zamieniono w PGR Huta. 

Dwór, stan obecny (fot. M.Kamiński)

W 1992 roku Huttę przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1993 roku gospodarstwo Rolne Zasobu Skarbu Państwa w Zielonym Kamedulskim w skład którego wchodziła Hutta zostało zlikwidowane i przekazane do sprzedaży lub dzierżawy. Cały ośrodek o pow. 62,86 ha wraz z zabudowaniami stał się własnością prywatną. Obecny właściciel Maciej Kotowicz systematycznie porządkuje teren dawnego zespołu folwarcznego, który w przyszłości będzie funkcjonować jako ośrodek wypoczynkowo-hotelowy. Obok problemów związanych z restauracją zabytkowych budynków właściciel zmaga się z pozostałościami dawnej gospodarki popegeerowskiej – szkodliwą dla środowiska i niebezpieczną dla ludzi i zwierząt roślina – barszczem Mantegazziego. W zwalczaniu tego obcego gatunku Pan Maciej Kotowicz czynnie współpracuje z Wigierskim Parkiem Narodowym.