Nr 3/2006

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Półwysep Wigierski.    Fot. M.Kamiński

Zabytki archeologiczne znajdujące się w okolicach jeziora Wigry bardzo późno pojawiły się w kręgu zainteresowań archeologów i historyków. Najstarsze wzmianki dotyczyły wzgórza klasztornego, gdzie przed powstaniem klasztoru, jeszcze we wczesnym średniowieczu istnieć miało cmentarzysko lub grodzisko jaćwieskie. Pierwsze znalezisko terenowe to fragmenty ceramiki z wczesnej epoki żelaza lub okresu rzymskiego zebrane w 1936 roku przez A. Wisłockiego w zachodniej części wyspy Ordów. Od tego czasu w niektórych opracowaniach pojawia się teza o istnieniu tam osiedla obronnego lub grodziska. W roku 1941 archeolog niemiecki O. Kleeman, podczas jednej ze swoich inspekcji terenowych na Suwalszczyźnie zarejestrował istnienie osiedla nawodnego w jeziorze Pierty w okolicach wsi Leszczewo. Niestety, dotąd nie udało się go zlokalizować.

W drugiej połowie ubiegłego wieku wzrosło zainteresowanie pradziejami północno-wschodniej Polski, w tym także Suwalszczyzny. Mimo, iż badania organizowane przez Jerzego Antoniewicza i założoną przez niego Kompleksową Ekspedycję Jaćwieską nie objęły terenów wchodzących w skład WPN, to ich wyniki pozwoliły na wyjaśnienie wielu problemów dotyczących najstarszych dziejów tych ziem. Istotnych informacji dostarczyły w kolejnych latach badania powierzchniowe S. Wierzbickiej w dolinie Czarnej Hańczy i studentów archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, które powiększyły liczbę znanych stanowisk archeologicznych. Na kilku z nich, leżących zarówno w parku jak i w otulinie, przeprowadzono w latach następnych badania wykopaliskowe.

W latach 1980-1982 tereny WPN zostały objęte badaniami powierzchniowymi w ramach ogólnopolskiego programu badawczego Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). W efekcie tych badań uzyskano obraz rozmieszczenia stanowisk archeologicznych na terenie parku. Łącznie zweryfikowano i odkryto wówczas w granicach parku 65 stanowisk archeologicznych.

Rozmieszczenie odkrytych stanowisk
i rejonów stanowisk archeologicznych
w Wigierskim Parku Narodowym i okolicach.

Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu WPN pochodzą z późnego paleolitu (schyłku starszej epoki kamienia) i są datowane na dziesiąte tysiąclecie p.n.e. Są to zabytki krzemienne, będące pozostałością po osadnictwie kultur zwanych „liściakowymi", których ludność przywędrowała na te tereny za przemieszczającymi się w owym okresie w kierunku północnym stadami reniferów. Nazwa kręgu kulturowego pochodzi od liściaka - krzemiennego grotu strzały, przewodniej formy narzędzia. Ludność kultur „liściakowych", ze względu na gospodarcze uzależnienie swego bytu od stad reniferów wędrujących za ciągle przesuwającą się strefą tundry, zmuszona była prowadzić koczowniczy tryb życia. Jedno lub kilkuszałasowe obozowiska zakładano na wysokich piaszczystych brzegach rzek i jezior. Oprócz polowań na renifery, pożywienia dostarczały rybołówstwo i zbieractwo dziko rosnących roślin. Narzędzia wykonywano z krzemienia i kamienia, ale także z materiałów organicznych: rogu, kości i drewna.

Późnopaleolityczny liściak (grot strzały) z Burdyniszek.

Fot. Maciej Kamiński

W rejonie jeziora Wigry zarejestrowano osadnictwo dwóch kultur późnopaleolitycznych z kręgu „liściakowego": świderskiej i perstuńskiej. Na ślady ich obozowisk natrafiono w Burdyniszkach, Krzywym, Maćkowej Rudzie i Piertaniach.

Koniec epoki lodowej, około 8 300 p.n.e. oraz postępujące ocieplanie się klimatu, powodujące przesunięcie się strefy tundry w kierunku północnym, położyło kres pobytowi na Suwalszczyźnie plemion późnopaleolitycznych. Za stadami reniferów wywędrowały one na tereny dzisiejszej Litwy, Łotwy i Estonii. Jedynie nieliczne grupy pozostały na miejscu, adaptując się do zmieniających się warunków środowiska naturalnego. Określa się je mianem kultury postświderskiej.

Zmiana formacji roślinnych (las iglasty, później mieszany) i składu gatunkowego fauny z tundrowej na leśną spowodowały daleko idące reperkusje w dziejach ówczesnych grup ludzkich. Adaptacja do nowych warunków uwidoczniła się w miniaturyzacji narzędzi krzemiennych (mikrolityzacja) oraz poprzez zmiany w proporcjach pomiędzy poszczególnymi elementami gospodarki. Większego znaczenia zaczęło nabierać rybołówstwo i zbieractwo. Intensywniejsza eksploatacja środowiska naturalnego w strefie pojezierzy umożliwiła przejście na częściowo osiadły tryb życia oraz spowodowała znaczny wzrost demograficzny widoczny także na terenie WPN. Rozpoczął się mezolit - środkowa epoka kamienia.

W drugiej połowie 8 tysiąclecia p.n.e. na tereny wokół jeziora Wigry dotarły z północnego wschodu plemiona mezolityczne zaliczane do kundajskiego kręgu kulturowego. Obozowiska kultury kundajskiej odkryto w Sobolewie i Burdyniszkach, kultury Kudłajewka także w Burdyniszkach. Obozowiska datowane ogólnie na mezolit zarejestrowano w Cimochowiźnie, Czerwonym Folwarku, Maćkowej Rudzie, Magdalenowie, Rosochatym Rogu, Starym Folwarku i Wigrach.

ciąg dalszy