Nr 3/2006

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Wyspa Kamień.     Fot. M.Kamiński

Z następnego okresu - okresu wędrówek ludów (V-VII w. n.e.) brak jest śladów osadnictwa z terenu WPN. Na Suwalszczyźnie charakte- ryzuje się on zakładaniem nowych cmentarzysk i ogólnym zubożeniem społeczeństw tam zamieszkujących, najbardziej widocznym w skromnym wyposażaniu grobów.

We wczesnym średniowieczu (VII-XIII wiek) tereny od dorzecza górnej Szeszupy po Biebrzę i od środkowego Niemna po Wielkie Jeziora Mazurskie zamieszkiwali Jaćwingowie - jedno z plemion zachodniobałtyjskich. W obszarze górnego dorzecza Czarnej Hańczy lokalizuje się terytorium plemienne Jaćwieży tzw. właściwej. Na Górze Zamkowej w Szurpiłach znajdowało się centrum jednej z włości, na jakie dzieliła się pod względem administracyjnym Jaćwież. Tereny dzisiejszego WPN podlegały prawdopodobnie pod to centrum. Duża liczba osad wczesno- średniowiecznych odkrytych na omawianym obszarze, m.in. w Leszczewie, Leszczewku, Czerwonym Folwarku, Cimochowiźnie, Burdy- niszkach, Wigrach i na wyspie Kamień świadczy o intensywnym osadnictwie w tym okresie

Niewiele wiemy na temat obrządku pogrzebowego wczesnośredniowiecznych Jaćwingów, głównie z powodu braku znalezisk grobowych. Tym cenniejsze stają się wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w końcu lat osiemdziesiątych w Burdyniszkach, podczas których odkryto ślady po cmentarzysku warstwowym, gdzie spalone szczątki zmarłych wraz z wyposażeniem rozsypywano po powierzchni ziemi.

Sprowadzenie do Polski Zakonu Krzyżackiego w 1226 roku stanowiło początek kresu niezależnego bytu plemion jaćwieskich. Z żelazną konsekwencją, przy wydatnej pomocy ościennych władców, rycerze zakonni podbijali kolejne ziemie. Pomimo znakomitej znajomości sztuki fortyfikacyjnej, podkreślanej nawet w zapiskach nieprzychylnych im kronikarzy krzyżackich, waleczności i wybitnych zdolności militarnych ostatniego plemiennego przywódcy Skomanda, w 1283 roku opór Jaćwieży został złamany. Ocalałe z pożogi wojennej niedobitki przesiedlono w głąb terenów pruskich; części z nich udało się uciec na pograniczne obszaru Mazowsza, Rusi i Litwy; pozostali skryli się w bezkresnych lasach. Jak pisze krzyżacki kronikarz Piotr z Dusburga: „I ziemia jaćwieska pozostała [odtąd] opustoszała".

Po upadku Jaćwieży okolice jeziora Wigry stanowiły przez blisko dwa stulecia niezamieszkałą puszczę. Ich kolonizacji nie spowodowało wytyczenie w 1422 roku, po długim okresie wojen, granicy pomiędzy Krzyżakami a Wielkim Księstwem Litewskim, któremu przypadł obszar obecnej Suwalszczyzny. Niemniej pod władaniem wielkich książąt litewskich rozpoczęło się w XV wieku wykorzystywanie bogactw puszczańskich. Świadczy o tym powstanie dworu myśliwskiego na wyspie jeziora Wigry, w którym bywali zarówno królowie polscy (m.in. Władysław Jagiełło), jak i litewscy książęta. Z czasem pozwolenia na pozyskiwanie dóbr puszczańskich (tzw. wchody) przyznawano i służbie leśnej (osacznikom) i poddanym (bartnikom, sianożęcom, budnikom, smolarzom), których obecność stała się zalążkiem pierwszych osad i wsi.

Pozostałości smolarni w Studzianym Lesie.  Fot. M.Kamiński

Rozdawnictwo wchodów i nadań jezior znacznie uszczupliło własność królewską; jezioro Wigry było nią nadal w pierwszych latach panowania Zygmunta I Starego. Wpływ na kolonizowanie okolic jeziora Wigry miał podział puszczy na ziemiach pojaćwieskich pomiędzy dwory książęce. Teren ten znalazł się na pograniczu dwóch puszcz: Przełomskiej i Pers- tuńskiej. Osadnictwo na zachodnim pograniczu litewskim następowało od Merecza. Dopiero w początkach XVI wieku dotarło do okolic obecnej wsi Berżniki oraz jeziora Gaładuś.

Rozdawnictwo puszcz zostało przerwane przez królową Bonę, która otrzymała od Zygmunta I Starego ogromny ich pas w zachodniej części Wielkiego Księstwa Litewskiego (od rzeki Narwi aż po Niemen pod Kownem). Królowa Bona, stosując różne metody, stopniowo odbierała i wykupywała nadania. Od 1661 roku dzierżawczynią leśnictw: nowodworskiego, perstuńskiego i przełomskiego, a więc i terenów wokół jeziora Wigry, została Konstancja z Wodyńskich Butlerowa, wdowa po dowódcy zaciężnych wojsk cudzoziemskich Gotfrydzie Wilhelmie Butlerze, która przystąpiła do ich zagospodarowywania, przede wszystkim zaś do zakładania rudni (dymarkowych wytwórni żelaza). W roku 1668 było ich osiem, wśród nich Ruda na Hrudzie (Gawrych Ruda) i Ruda na Płycie (Maćkowa Ruda).

Pokamedulski wapiennik odkryty w Leszczewie.

Fot. M.Kamiński

Zasadnicze jednak znaczenie dla osadnictwa okolic jeziora Wigry miała działalność zakonu kamedułów, który otrzymał w 1667 roku decyzją Jana II Kazimierza wyspę Wigry. Rok później zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego i perstuńskiego), czyli ogromnego obszaru. W 1679 roku komisarze królewscy zezwolili kamedułom zakładać na starych budziskach (osadach drwali) i przeróbkach (przecinkach puszczy) nowe wsie (jako pierwsze: Magdalenowo i Burdyniszki). Kameduli zakładali także nowe folwarki i przejmowali stare.

Fragment wystawy w Muzeum Okręgowym w Suwałkach. Fot. M.Kamiński

Kolejnymi ośrodkami osadnictwa były rudnie i smolarnie. Część z nich powstała jeszcze przed przejęciem tych terenów przez kamedułów, jak chociażby wspomniana już Ruda na Hrudzie założona przez Butlerową. Na przełomie XVII i XVIII wieku do kamedułów należało dziesięć rud w Puszczy Perstuńskiej i cztery w Puszczy Przełomskiej. Liczba smolarni zmieniała się. W 1668 roku było osiem pieców, a w roku 1679 - siedem. W przekazach z tego czasu zachowały się nazwy trzech smolarni: na Krzywem (wieś Krzywe), na Wiatrołuży (Samle) i na Długim (Krasne). W źródle z 1690 roku wymienia się siedem smolarni w Puszczy Perstuńskiej (Krzywólka, Okuniowiec, Płociczno, Blizna, Tobołowo, Płaska, Olizarówka) i sześć w Puszczy Przełomskiej (Jeziorki, Morycho-Kodzie, Krasne, Krzywe, Samle, Wilkokuk).

Większość zabytków znalezionych i wy- dobytych podczas wykopalisk na stanowiskach archeologicznych z terenu Wigierskiego Parku Narodowego znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Suwałkach.