Nr 1/2009

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Kożuch pyłku, który opadł na powierzchnię jeziora.

(fot. M.Kamiński)

Mirosława Kupryjanowicz

HISTORIA
WIGIERSKICH LASÓW
ZAPISANA NA DNIE

(3) 

III stadium

– mieszane lasy świerkowo-dębowe

(od ok. 4000 do ok. 430 lat temu). Stadium jest reprezentowane przez próby pyłkowe z głębokości 1,97-0,40 m w profilu WZS/03 i 0,44–0,38 m w profilu WZS/03a. (Ryc. 2). Jego początek koreluje z jedną z najistotniejszych zmian w składzie lasów rejonu Wigier, wyrażoną przez dość gwałtowną ekspansję świerka, który już na samym początku tego stadium osiągnął maksimum swojego występowania w północno-wschodniej Polsce. Udział jego pyłku pomiędzy 4000 a 3500 lat temu osiągnął wartość 12%, tj. wartość 2–3-krotnie wyższą niż w tym samym czasie na innych stanowiskach w północno-wschodniej Polsce, położonych bardziej w głębi kraju (np. w Puszczy Knyszyńskiej). Z jednej strony może to odzwierciedlać północno-wschodni kierunek migracji świerka na obszar tej części kraju, z drugiej może wskazywać na już wtedy zarysowane różnice klimatyczne między północnym Podlasiem a Suwalszczyzną.

Ekspansja świerka powiązana była z wyraźną redukcją wiązu, lipy i jesionu. Jednocześnie spadło też znaczenie leszczyny. Spośród drzew termofilnych jedynie dąb nadal pozostał ważnym składnikiem drzewostanów, choć i jego areał był wyraźnie mniejszy niż w poprzednim stadium.

Las dębowo-świerkowy (fot. M.Kamiński)

Z zapisu pyłkowego można wnioskować, że prawdopodobnie już na początku stadium uformowały się i zaczęły dominować w wigierskim krajobrazie lasy świerkowo-dębowe. Świerk stosunkowo szybko zdominował i przekształcił niemal wszystkie zbiorowiska leśne.

Tak drastyczne zmiany w składzie lasów miały przypuszczalnie zróżnicowane przyczyny. Świerk z pewnością był protegowany przez dalsze ochłodzenie i zwilgotnienie klimatu. Jednak nie można też wykluczyć oddziaływania człowieka. Według zapisu pyłkowego przejście do lasów świerkowo-dębowych było bowiem w rejonie Wigier poprzedzone intensyfikacją osadnictwa, która przyczyniła się do przekształcania lasów i utworzenia licznych „dziur” w drzewostanach. Po zmniejszeniu się presji osadniczej były one kolonizowane przede wszystkim przez drzewa o największej sile konkurencyjnej, do których należy świerk.

Począwszy od ok. 4 tys. lat temu lokalnie w rejonie Wigier mógł być obecny grab, choć udział jego pyłku w tej części profilu jest dość niski (0,2–2,0%).

W młodszej części stadium III, w okresie od ok. 2000 do ok. 430 lat temu, nieznacznie wzrosło znaczenie graba i brzozy, a zmniejszyła się rola świerka. Ciągle niewielkie było znaczenie wiązu, lipy i jesionu.

 IV stadium

– lasy sosnowo-świerkowe

(od ok. 430 lat temu do roku 2003). Stadium to jest najmłodszym okresem przekształceń roślinności rejonu Wigier. Dane pyłkowe wskazują na niemal całkowite ustąpienie drzew o największych wymaganiach termicznych, takich jak lipa, wiąz i jesion oraz znaczne ograniczenie areału dębu, graba i leszczyny, powiązane z rozprzestrzenieniem się sosny.

Kwitnąca sosna (fot. M.Kamiński)

Podwyższony w stosunku do wcześniejszych okresów udział pyłku roślin zielnych, głównie uprawnych i związanych z człowiekiem, widoczne w starszej części tego stadium, odzwierciedlają największą w całej, polodowcowej historii tego obszaru, degradację zbiorowisk leśnych i rozszerzenie obszarów pól, łąk i osiedli ludzkich. Jednak udział pyłku roślin zielnych, który jest kilkukrotnie niższy niż w stanowiskach z innych części Polski, sugeruje, że antropopresja nigdy nie była tutaj aż tak silna jak w środkowej czy zachodniej Polsce.

Najmłodsza faza rozwoju roślinności została zarejestrowana wyłącznie w profilu WZS/03a (próby pyłkowe z głębokości 0,02 i 0,00 m). Odpowiada ona okresowi od roku 1998 do 2003. Charakterystyczną cechą tej fazy jest spadek, w stosunku do wcześniejszego okresu, udziału pyłku roślin zielnych i gwałtowny wzrost udziału pyłku sosny. Wskazywać to może na zmniejszenie się powierzchni pól i łąk w stosunku do powierzchni lasów, w których dominuje sosna.

Las sosnowo-świerkowy (fot. M.Kamiński)

W niniejszym artykule przedstawiono jedynie ogólny zarys rozwoju nadwigierskich lasów, który warunkowany był głównie naturalnymi zmianami środowiska przyrodniczego. Choć działalność człowieka wywarła wyraźny wpływ na szatę roślinną okolic jeziora Wigry dopiero w ostatnich stadiach rozwoju roślinności, to „pyłkowe” ślady obecności człowieka widoczne są niemal w całym analizowanym profilu … ale o tym następnym razem.

* las borealny – o charakterze północnym, przypominający tajgę