Architekci wśród owadów

cz. 2. - Spajanie przędzą

Snucie przędzy kojarzy się większości z Was z pająkami. W tzw. kądziołkach przędnych produkują one płynną substancję, która na powietrzu szybko schnie, zamieniając się w elastyczną pajęczynę. Okazuje się jednak, że pająki nie mają monopolu na takie zachowanie, przykłady „tkaczy” znajdujemy również m.in. w świecie owadów.

Najbardziej znanymi owadzimi budowniczymi, wykorzystującymi przędzę, są chruściki Trichoptera. Owady dorosłe rodzimych gatunków chruścików różnią się od motyli brakiem ssawki i łuseczek pokrywających skrzydła (skrzydła chruścików mają jedynie chitynowe włoski). W pozycji spoczynkowej zawsze składają skrzydła dachówkowato na odwłoku. Chruściki ubarwione są niepozornie, zwykle na kolor szary, czarny, brązowy, rzadziej z czerwonym lub żółtym rysunkiem. Czułki mają długie (często dłuższe od ciała), wieloczłonowe, w postaci spoczynkowej wysunięte do przodu. Owady te aktywne są głównie nocną i o zmierzchu, a w ciągu dnia przebywają w różnych kryjówkach niedaleko wody. Są słabymi lotnikami. Odżywiają się nektarem kwiatów, który pobierają aparatem gębowym typu liżąco-ssącego.

Z kolei larwy chruścików prowadzą zdecydowanie wodny tryb życia. Ich robakowate ciało nie ma żadnych twardych osłon, chroniących przed drapieżnikami, dlatego chronią się one w norkach lub szczelinach między kamieniami albo we własnych, przenośnych domkach, które opuszczają tylko w szczególnych okolicznościach. Szkieletem domku jest rurka utkana z jedwabistego oprzędu, produkowanego w gruczole przędnym. Następnie, zależnie od gatunku, larwa obudowuje tę rurkę najróżniejszymi materiałami, takimi jak: kawałki źdźbeł trzciny, fragmenty liści roślin wodnych, igły świerkowe, nasiona, muszelki i skorupki małży, gałązki, ziarna piasku i kamyki. Tak zbudowany domek chroni miękki odwłok larwy i w miarę jej wzrostu jest rozbudowywany. Przy budowaniu domku larwa posługuje się aparatem gębowym i przednimi odnóżami. Larwy chruścików żyjących w wodach stojących budują domki lżejsze, zazwyczaj z różnych części roślin, natomiast w wodach płynących, do budowy domków używane są materiały cięższe, takie jak kamyki i muszle. Czasami domki posiadają swoje „kotwice”, w postaci większych kamyków przyczepionych z tyłu domku, aby larwa nie została porwana przez wartki nurt strumienia. Larwa tego samego gatunku może, w zależności od miejsca występowania i pory roku, używać różnych materiałów do budowy domku, nie jest to więc jej cecha gatunkowa. Przy przenoszeniu domku larwa utrzymuje się w nim przy pomocy wyrostka grzbietowego na pierwszym segmencie odwłoka oraz haczykowatych przydatków na ostatnim segmencie.

W wodach Wigierskiego Parku Narodowego znaleźć można chruściki budujące domki z ziaren piasku, mniejszych i większych kamyków, zielonych części roślin wodnych, martwych szczątków roślinnych oraz drobnych muszelek. Żyją tu też gatunki niebudujące domków, a wyłącznie sieci łowne.

Niektóre domki zbudowane są z jednego rodzaju budulca (np. mniej więcej jednakowych ziaren piasku lub równych kawałków łodyg), inne konstruowane są „techniką mieszaną” – obok kamyczków wbudowane są kawałki roślin. Chruściki z rodzaju Lepidostoma budują początkowo domki z ziarenek piasku, by potem zastąpić je cztero-kanciastymi konstrukcjami z kawałków liści. Domki jednych chruścików są niewielkie i ściśle dopasowane do rozmiarów mieszkańca, tak, że czasem chronią wyłącznie jego miękki odwłok, inne są tak obszerne, że larwa może się w nich cała schować, a nawet obrócić.

Przyglądając się życiu w zbiornikach wodnych WPN-u, warto zwrócić uwagę na obecne powszechnie larwy chruścików. Spróbujcie odnaleźć wysmukły domek przywodnicy Athripsodes, zbudowany z drobnych ziarenek piasku, nieco szerszy i zaopatrzony w boczne „skrzydełka” piaskowy domek chruścika z rodzaju Molanna, kamienny domek z kotwicą, należący do larwy z rodzaju Silo, „wieloskładnikowy” domek zbudowany przez larwę z rodzaju Potamophylax czy sieci łowne drapieżnego bezdomkowego chruścika z rodzaju Polycentropus.

Bardzo podobne domki, przypominające te konstruowane przez chruściki, tyle, że nie w wodzie, budują motyle należące do rodziny koszówek Psychidae. Zasada jest podobna – najpierw gąsienica przędzie coś w rodzaju luźnego kokonu, a następnie wbudowuje w jego zewnętrzne ścianki różne materiały. Domek nieistotnika porostowego Narycia duplicella pokryty jest fragmentami glonów i porostów, czarniawicy Melasina ciliaris ziarnami piasku, a koszówki czystej (Psyche casta) kawałkami roślin (łodyg, igieł i innych liści). Niektóre z tych motyli (np. jednobarwa Canephora hirsuta) mają ciekawą biologię: samice nie wykształcają skrzydeł i całe swoje życie spędzają w zbudowanym jeszcze w stadium larwy domku. Samce natomiast wyposażone są w normalnie rozwinięte skrzydła oraz czuły węch, który pomaga im odnaleźć dobrze zamaskowane samice. Koszówki żyją w lasach, zaroślach i w parkach. Są mało ruchliwe, stosunkowo łatwo więc wypatrzyć je na pniach drzew, jeśli już wie się, czego szukać.

Z kolei motyle z rodzaju nimfa Nymphula (Elophila) żyjące nad zbiornikami wodnymi, rozpoczynają od wygryzienia sobie „pokoju” w dolnej stronie liści roślin wodnych. Po kilku dniach wychodzą na powierzchnię liścia, by dokleić do niej inny fragment liścia, tworząc rodzaj kieszonki. Następnie żerują i kilkukrotnie linieją. Starsze larwy budują przenośny domek, z którym mogą wędrować, służy im on również jako bezpieczne schronienie na czas przeobrażenia. Nimfy – motyle zdecydowanie „wodne” - stanowią mniejszość w świecie naszych motyli, które prowadzą lądowy tryb życia. Różne gatunki motyli wodnych wykazują przywiązanie do konkretnych gatunków roślin wodnych (np. jeżogłówki, spirodeli, grzybieni czy osoki aloesowatej), co wyklucza konkurencję między nimi.