Proszę chwilę zaczekać, ładuję stronę ...

Nr 3/2010

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

   

(Fot. Maciej Kamiński)

 

  

Piotr Pieczyński

  

SOSNA
W LASACH PARKU

 

 

      

Najpospolitszym drzewem naszych lasów jest sosna zwyczajna (Pinus silvestris L.), zwana też pospolitą. Jej areał jest bardzo rozległy i wynosi prawie 70% powierzchni leśnej w kraju, a w Wigierskim Parku Narodowym 80% powierzchni leśnej. Przeszło 11 tysięcy lat temu, od kiedy datuje się początek rozwoju lasów na naszym terenie, sosna wraz z brzozą, tworzyły pierwsze luźno rosnące zbiorowiska leśne. Później, wraz ze zmianami klimatu, stopniowo ustępowała drzewom liściastym, jednak nie na tyle, aby stracić swoją dominującą rolę w naszych drzewostanach. W Puszczy Augustowskiej, w skład której wchodzą lasy WPN-u, udział sosny zwyczajnej waha się od 70 do ponad 90%.

   

Bór świeży. Fot. Piotr Pieczyński

  

Swoją rolę w drzewostanach wigierskich sosna zwyczajna zawdzięcza również człowiekowi, który preferował ją w uprawach leśnych ze względu na stosunkowo szybki wzrost i cenione drewno. Drewno sosnowe jest łatwe w obróbce i ma dobrą wytrzymałość na obciążenia mechaniczne. Powszechnie wykorzystywane jest w stolarstwie i do produkcji papieru. Poza drewnem sosna dostarcza również innych produktów, np. olejków eterycznych, wytwarzanych m.in. z igliwia, znajdujących zastosowanie w branży perfumeryjnej, kosmetycznej i leczniczej. Również nasiona sosen są wykorzystywane przez człowieka, gdyż są jadalne i zawierają najwięcej protein spośród wszystkich orzechów i nasion. W Europie są zbierane w celach spożywczych nasiona sosny pinii (Pinus pinea L.), występującej na północnym wybrzeżu Morza Śródziemnego, zwane orzeszkami piniowymi. Nasionami sosen żywią się między innymi wiewiórki i krzyżodzioby. Zimą można zauważyć szyszki ogryzione przez wiewiórki i pozostawione na ziemi.

  

Od dawna człowiek darzył sosnę szacunkiem i powagą. Była ona często opisywana w literaturze polskiej jako drzewo wyniosłe i mocarne. Często porównywano wygląd i cechy człowieka do wyglądu i cech sosny, np. w „Chłopach” Władysława Reymonta: „A zaraz po nich walili ludzie z Przyłęka, szli zaś jak ten bór sosnowy wyrośnięci, śmigli i mocni”; „A wszystko chłopaki młode, dorodne, kiej sosny śmigłe, w pasie cienkie, w barach rozrosłe (...)”. Słowianie otaczali sosnę kultem. W pniu najstarszej sosny, rosnącej niegdyś w puszczy, mieszkał ponoć Boruta – strażnik lasu, utożsamiany również z diabłem. Boruta to po staropolsku właśnie sosna.

   

Charakterystyczny wygląd sosny zwyczajnej powoduje, że trudno ją pomylić z innymi gatunkami drzew iglastych. Korona starych drzew, rosnących w zwarciu, jest wysoko osadzona na oczyszczonych z gałęzi długich pniach. Sosny swobodnie rosnące mają korony nisko osadzone, parasolowate i bardzo malownicze. Kora w górnej części pnia jest żółto-pomarańczowa, łuszcząca się i cienka, prawie jak papier. W dolnej części pnia jest gruba i wielobocznie głęboko popękana, brunatnoczerwona, niekiedy porównywana ze skórą aligatora. Sosna należy do szpilkowców, czyli drzew, których liście wyglądają jak igły. Igły sosen zebrane są w pęczki po dwie, trzy lub pięć. Sosna zwyczajna ma ich po dwie o długości 4-7 cm, najczęściej 5 cm. Najdłuższe igły, dochodzące do 25 cm, ma sosna żółta (Pinus ponderosa Dougl. ex C.Lawson), występująca w Ameryce Północnej. Tak jak większość drzew iglastych (wyjątkiem jest modrzew), sosna jest drzewem wiecznie zielonym. Nie oznacza to, że od czasu do czasu nie gubi części swoich liści (igieł). Trwałość igieł sosny zwyczajnej wynosi najczęściej ok. 3 lat. Igłami sosny żywi się głuszec występujący w Puszczy Augustowskiej.

   

Sosna na obszarze parku wykazuje dobry wzrost i rozwój. Najokazalsze egzemplarze dorastają do 35 m wysokości przy obwodzie pnia sięgającym ponad 300 cm. Najlepsze warunki rozwojowe w WPN-ie sosna znajduje na siedliskach boru świeżego i boru mieszanego. Warto zaznaczyć, iż poza borem bagiennym sosna na naszym terenie ze względu na konkurencję innych roślin i niszczenie przez zwierzynę, trudno odnawia się samodzielnie i trzeba ją wspomóc sztucznym sadzeniem. Sadzonki muszą wówczas pochodzić z nasion rodzimych drzewostanów sosnowych, zgodnie z tzw. regionalizacją nasienną. Chodzi o to, aby wyprodukowane sadzonki były jak najlepiej przystosowane do warunków ekologicznych danego regionu przyrodniczego.

   

W WPN-ie warto zwrócić uwagę na okazałe sosny rosnące tuż przy ścieżkach edukacyjnych i szlakach turystycznych. Np. nieopodal Dyrekcji Parku w Krzywem, na ścieżce „Suchary”, można spotkać stare, przeszło dwustuletnie sosny o grubych, prostych i gładkich pniach (strzałach) z wysoko osadzonymi koronami. Piękne są również stare sosny rosnące w Obwodzie Ochronnym Lipowe, gdzie obwód najgrubszej wynosi 298 cm.

  

Bór bagienny. Fot. Piotr Pieczyński

 

   

 

  

Należy pamiętać, że o rozmiarach wigierskich sosen często decydują warunki siedliska, na jakim rosną, a nie tylko ich wiek. W WPN-ie można się o tym przekonać, obserwując sosny rosnące w ubogich borach bagiennych. Drzewa w wieku 70 lat mają tu zaledwie kilka metrów wysokości i pierśnicę (średnica na wysokości 1,3 m) ok. 12 cm. Niektóre sosny z Krzywego, będące w tym samym wieku, na siedliskach żyźniejszych osiągają wysokość 25 m i pierśnicę 30 cm.

  

W starych sosnach często można dostrzec dziuple. Mają one ogromne przyrodnicze znaczenie, gdyż są miejscem zamieszkiwania wielu organizmów: ptaków (tzw. dziuplaków, np. sów, dzięciołów), ssaków (wiewiórek, nietoperzy, popielicowatych), owadów, siedliskiem dla grzybów. Dziuple wykuwane są najczęściej przez dzięcioły lub powstają w sposób naturalny w miejscu wewnętrznego rozkładu drewna (zgnilizny). W koronach starych sosen buduje swoje olbrzymie gniazda bielik, występujący na terenie WPN-u. Drapieżnik wybiera do budowy gniazda drzewa o luźnej, wysoko osadzonej koronie, złożonej z grubych i mocnych konarów, które będą w stanie utrzymać, ważącą nawet kilkaset kg budowlę. Stare, przeszło 140 letnie wigierskie sosny są pod tym względem idealne.

   

Dawniej, ponadstuletnie sosny, przed planowanym ich wycięciem, podlegały żywicowaniu, polegającemu na specjalnym nacinaniu kory i zbiorze wyciekającej żywicy. W WPN-ie na niektórych sosnach można zauważyć ukośne nacięcia na korze, tzw. spały żywiczarskie. Pomimo takiego okaleczenia, drzewo pozostawało przy życiu, gdyż pozostawiony na obwodzie pnia pas nienaruszonej kory (tzw. pas życiowy), pozwala drzewu utrzymać podstawowe procesy fizjologiczne. Po roku 1994 zaprzestano w Polsce żywicowania na skalę gospodarczą, a na potrzeby przemysłu rodzimego żywicę zaczęto sprowadzać m.in. z Chin i Brazylii.

   

Spała na sośnie – nacięcia umożliwiały niegdyś zbiór żywicy. Fot. Piotr Pieczyński

   

Jednym z najgroźniejszych szkodników naturalnych sosny jest strzygonia choinówka (Panolis flammea Den. et Schiff.), zwana również sówką choinówką. Szkodnik ten atakuje głównie lite drzewostany sosnowe. W końcu XIX wieku i w latach 20. XX wieku inwazja sówki choinówki całkowicie zniszczyła tysiące hektarów lasu na naszym terenie. Groźnymi szkodnikami sosny są również: poproch cetyniak, barczatka sosnówka, zawisak borowiec, osnuja gwiaździsta i boreczniki. Dlatego też w lasach sosnowych prowadzone jest tzw. jesienne poszukiwanie szkodników pierwotnych sosny, zimujących w ściółce leśnej. Strzygonia choinówka zimuje w ściółce pod koronami sosen w stadium poczwarki, a np. barczatka sosnówka w stadium gąsienicy. Leśnicy każdej jesieni pod koronami wybranych sosen przeszukują ściółkę i liczą odnalezione tam szkodniki. Na podstawie liczby odnalezionych szkodników dokonywana jest ocena zagrożenia drzewostanów sosnowych.

   

Siedemdziesięcioletni drzewostan sosnowy.

Fot. Piotr Pieczyński

  

Drzewostany iglaste należą do najbardziej zagrożonych pożarami. W okresie letnim, przy bezdeszczowej pogodzie i utrzymujących się wysokich temperaturach, ściółka sosnowa wysycha na przysłowiowy wiór. Wystarczy wówczas iskra, aby spowodować groźny pożar. Szczególnie zagrożone w parku są młode drzewostany sosnowe na ubogich siedliskach borowych i uprawy. W tych miejscach, gdy pożar zbyt późno zostanie zauważony, przy sprzyjających warunkach meteorologicznych, ogień, jak mawiają leśnicy, wchodzi w korony drzew i powstaje pożar bardzo trudny do opanowania i ugaszenia. Stąd też, w okresie letnim, przebywając w WPN-ie, należy dowiedzieć się o stopniu zagrożenia pożarowego lasu w danym dniu.. Informują o tym specjalne tablice rozstawione na terenie WPN-u. W okresach wysokiego zagrożenia pożarem może być wprowadzony zakaz wstępu do lasu.

   

Niektóre sosny na świecie są pirofitami, czyli roślinami przystosowanymi do ognia, np. sosna Banksa (Pinus banksiana Lamb.), występująca w Ameryce Północnej. Szyszki tej sosny, tylko w wysokich temperaturach, wywołanych pożarami, otwierają się i uwalniają nasiona. W ten sposób następuje odnowienie naturalne zniszczonego przez pożar drzewostanu.

   

Pomimo zagrożeń, sosna zwyczajna zaliczana jest do gatunków drzew odpornych na niesprzyjające warunki zewnętrzne. Jest wytrzymała na suszę, niskie temperatury i zanieczyszczenia, a gdy dołączymy do zalet jej drewna także pozytywny wpływ na zdrowie człowieka, to możemy być pewni, że sosna pozostanie najpospolitsza w naszych lasach i zawsze będzie kojarzona z pięknym polskim krajobrazem.

  

 

Udział sosny w drzewostanach Wigierskiego Parku Narodowego. Rys. Piotr Pieczyński

   

   

   

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł