|
Współczesna Puszcza Augustowska stanowi fragment największego na
nizinach Europy zwartego kompleksu leśnego, którego powierzchnia wynosi
ponad 310 tysięcy ha. Pokrywa on obszar rozciągający się na styku granic
Polski, Białorusi i Litwy. Po stronie białoruskiej jest to Puszcza
Grodzieńska, zaś po stronie litewskiej Puszcza Kopciowska i Dajnawska.
Sama Puszcza Augustowska, położona w województwie podlaskim, pokrywa
obszar 114 tysięcy ha i jest zaliczana do największych kompleksów
leśnych Polski. Swoim zasięgiem obejmuje tereny rozciągające się od
linii Lipsk - Sztabin - Białobrzegi po Raczki - Suwałki - jezioro Pierty
- Maćkowa Ruda - Pogorzelec - Giby - Berżniki - granica z Litwą i dalej
z Białorusią po Lipsk. Jednoznacznie kojarzy się z leżącym na jej
południowo-zachodnim krańcu miastem Augustów, któremu też zawdzięcza
swoją nazwę. Ale już nawet powierzchowna lektura przewodników
turystycznych i internetowych portali, a tym bardziej historyczna,
przynosi informacje, iż w przeszłości
na jej obszarze występowały różne puszcze kryjące się pod nazwami:
Przełomska, Perstuńska, Merecka, Sudawska czy wymieniona już
Grodzieńska. W związku z powyższym nasuwa się
pytanie dotyczące wyjaśnienia początków augustowskiej puszczy i rodzi
się potrzeba udzielenia odpowiedzi, co łączy wspomniane dawne puszcze, z
obecną - Augustowską.
Pod względem przynależności do krain geograficznych puszcza stanowi
niewielki fragment Niżu Wschodnioeuropejskiego, w skład którego wchodzi
między innymi region geograficzny Pojezierze Litewskie stanowiący część
Pojezierzy Wschodniobałtyckich. W skład Pojezierza Litewskiego na terenie
Polski wchodzą mezoregiony: Puszcza Romincka, Pojezierze Zachodniosuwalskie,
Pojezierze Wschodnio- suwalskie i Równina Augustowska. Ta ostatnia wraz z
częścią Pojezierza Wschodnio- i Zachodniosuwalskiego
tworzy właściwy obszar Puszczy Augustowskiej. Cały opisywany teren został
ukształtowany przez lodowiec, który ustąpił przed 18 tysiącami lat. Przez
teren puszczy przebiega dział wodny pomiędzy dorzeczem Wisły i Niemna.
Liczne rzeki, jeziora i mokradła dodatkowo
urozmaicają sandrowy teren. Od zachodu i północy puszczę otaczają
pagórkowate, morenowe tereny wchodzące w skład
Pojezierza Ełckiego i Suwalskiego. Od południa zamyka
ją pas bagien Kotliny Biebrzańskiej, a od wschodu dolina rzeki Marychy
uchodzącej wraz z Czarną Hańczą do Niemna.
W VII – VIII wieku ludy bałtyjskie zaczęły tworzyć w obrębie swoich
plemion ustrój terytorialny z okręgami grodowymi. Cały opisywany obszar
został zasiedlony przez lud zwany Jaćwingami (Jaćwięgami). Zajmowali oni
obszar pomiędzy środkowym Niemnem na wschodzie, linią Kowno – Wyłkowyszki –
Gołdap na północy, linią Wielkich Jezior Mazurskich na zachodzie, rzeką Ełk
i Biebrzą na południu. Jaćwingowie w XI-XII wieku tworzyli bliżej nieznany
związek plemienny z własnymi obronnymi włościami (grodami). Podczas rozbicia
dzielnicowego na ziemiach polskich, zaczęli organizować łupieskie wyprawy na
sąsiednie ziemie – głównie Mazowsze i Lubelszczyznę z Sandomierzem,
przyporządkowaną politycznie władcom Krakowa. Próba chrystianizacji ze
strony książąt mazowieckich w połowie XII wieku zakończyła się fiaskiem.
Jaćwież w XVIII w. Opracowanie autora.
Tragiczny w dziejach Jaćwieży okazał się wiek XIII, a dokładniej jego
druga połowa. Władcy krakowscy: Bolesław Wstydliwy w latach 1251 – 1253, a
później jego następca Leszek Czarny, zorganizowali odwetowe, niszczące
wyprawy na ziemie jaćwieskie. Dzieła ostatecznego zniszczenia poszczególnych
grodów jaćwieskich dokonali w latach 1278 – 1283 Krzyżacy. Część ludności
jaćwieskiej dostała się w niewolę lub została przesiedlona przez Krzyżaków
na Sambię. Pozostali dalej starali się przetrwać w swych
osadach lub jako zbiegowie jaćwiescy pojawili się na obszarze sąsiednich
nadniemeńskich puszcz i biebrzańskich bagien.
Ostatecznie Jaćwież przestała istnieć, pozostawiając potomnym jedynie
nazwy jezior, rzek i leśnych ostępów. Na ponad 150 lat opisywane ziemie
stały się spornym pasem granicznych puszcz pomiędzy zakonem krzyżackim i
Wielkim Księstwem Litewskim oraz Mazowszem. Kronikarz krzyżacki Piotr z Duisburga,
opisujący wyprawy swoich pobratymców na pogańską Litwę, przedstawiał ziemie
jaćwieskie jako dzikie i bezludne. Jedna z takich
wypraw w latach 1278-1279 dotyczyła miejscowości Mieruniska. Ta sama osada
jest wymieniana w 1422 roku w traktacie dotyczącym regulacji wschodniej
granicy zakonu krzyżackiego. Świadczy to wyraźnie o pewnej ciągłości
osadniczej, zresztą podobne informacje dotyczyły także ludności jaćwieskiej
zamieszkałej przy jeziorze Wigry.
Po upadku Jaćwieży żadna ze stron nie była zainteresowana jakąkolwiek
kolonizacją tych ziem. Puszcze z bagnami stanowiły dla Litwinów doskonałą
rubież obronną przed krzyżackimi wyprawami łupieżczymi na grody znajdujące
się na linii Niemna, podobnie jak i dla Krzyżaków przy odwetowych wyprawach
litewskich na ziemie krzyżackie. Ponadto wówczas żadne państwo nie
dysponowało nadwyżką ludności zdolnej skolonizować mało atrakcyjny osadniczo
puszczański obszar pogranicza. Lasy te najczęściej określano jako
pojaćwieskie puszcze lub rzadziej jako jedną olbrzymią Puszczę Sudawską.
|
|
Sytuacja uległa zmianie po klęskach Krzyżaków w wojnach lat 1409-1411, 1414 i 1422.
W dniu 27 IX 1422 r. nad rzeką Osą, koło jeziora Mełno (jezioro już nie
istnieje, zachowała się jedynie wieś o tej nazwie niedaleko Grudziądza) strona
polsko-litewska zawarła z zakonem traktat pokojowy. Na
jego mocy wyznaczono granicę na pojaćwieskich ziemiach. Biegła ona od Kamiennego
Brodu na rzece Łęk (Ełk) przez współczesną wieś Bogusze, jezioro Rajgród,
uroczyska Preywysti i Merunysky (Prawdziska i Mieruniszki) do jeziora Dystytz (Wisztyniec).
Granica ta z drobnymi zmianami na korzyść późniejszych Prus Krzyżackich
przetrwała na tym terenie do 1939 roku. Tym samym cały opisywany teren znalazł
się w Wielkim Księstwie Litewskim, a konkretnie w ziemi
grodzieńskiej przynależnej do województwa trockiego. Jednocześnie pojaćwieskie
ziemie i lasy stały się częścią Puszczy Grodzieńskiej, która była własnością
hospodara (Wielkiego Księcia Litewskiego).
Przez XV stulecie i początek XVI wieku praktycznie cały opisywany obszar miał
charakter wyłącznie puszczański. Był terenem łowów Wielkich Książąt Litewskich,
jednocześnie był wykorzystywany gospodarczo w zakresie bartnictwa, rybołówstwa i
bobrownictwa. „Rewizja puszcz” H. Wołłowicza z 1559 roku mówi, że na terenie
opisywanych puszcz były ostępy z żubrami. Bartnicy,
rybacy, bobrownicy i osocznicy, jako ludność podległa
administracji wielkoksiążęcej, mieli bezwzględny zakaz wykorzystania tych
terenów rolniczo. Ci ostatni zaś, w przypadku prowadzenia jakiegokolwiek
osadnictwa, mieli obowiązek natychmiastowego powiadomienia o tym namiestnika w
Grodnie bądź późniejszego leśniczego.
W końcu XV i na początku XVI wieku ze względu na postępy kolonizacji,
potrzebę lepszego zagospodarowania dóbr puszczańskich i ochronę
ostępów - łowisk władców jagiel- lońskich, ogromną Puszczę Grodzieńską zaczęto
dzielić na mniejsze jednostki, podporządkowane poszczególnym wielkoksiążęcym
dworom. W ten sposób wydzielono Puszczę Merecką, Przełomską i Perstuńską. Nazwy
puszcz pochodziły od nadniemeńskich dworów (Merecz, Przełom, Perstuń), które
były siedzibami hospodarskich urzędników, późniejszych leśniczych. Puszcza
Marecka objęła swym zasięgiem północne tereny obecnego powiatu sejneńskiego wraz
z przyległymi ziemiami litewskimi. Została poddana w XVI stuleciu intensywnej
kolonizacji, tworząc Starostwo Sejwejskie. Resztki dawnej Puszczy Mereckiej w ostatniej
ćwierci XVI wieku znalazły się w oddzielnej dzierżawie –
leśnictwie merecko - łoździejsko – sejwejskim z siedzibą leśniczego nad jeziorem
Punia we wsi Nowe Puńsko (Puńsk)Żaden fragment tej puszczy w późniejszym czasie
nie wszedł w skład obecnej Puszczy Augustowskiej.
Puszcza Przełomska rozciągała się od granicy krzyżackiej, powyżej
miejscowości Przerośl i szła dalej przez jezioro Blindy (Wersele) do jeziora
Hańcza na wschód do jeziora Jaczno i jeziora Szelment, jeziora Sejwy Czarne
(Boksze) i Sejwy, rzeką Sejwą do jeziora Duś (Gaładuś) w okolicy Żegar, do
Wejsiej i rzeki Niemen. Z drugiej strony graniczyła z Puszczą Perstuńską.
Granica ta biegła również od granicy pruskiej i jeziora Przerośl tzw. Drogą
Okmińską do rzeki Omielówki (Piertówki), jeziora Wigry, dalej przez uroczysko
Rów, most Postaw (Wysoki Most) na Ańczy (Czarna Hańcza) i z biegiem
rzeki Ańczy do jej ujścia do Niemna. Na wschodzie dochodziła do ujścia rzeki
Marychy w Ańczę, następnie w górę Marychy do jeziora Morze (Pomorze) i dalej
rzeką Sejną (Marycha) po okolice jeziora Sejny (w 1559 roku po ujście rzeki
Olszanki do rzeki Sejny). Od strony południowej i zachodniej granica zaczynała
się od rzeki Bobra (Biebrza) i Lasu Lipskiego, docierała do rzeki Pruski, biegła
granicą z państwem zakonnym (później pruskim) do rzeki Przerośli.
Współczesna mapa Puszczy Augustowskiej.
Porównanie opisu granic Puszczy Przełomskiej i Perstuńskiej z obecnymi
granicami Puszczy Augustowskiej daje jednoznaczną odpowiedź, iż w przeszłości
były to te same obszary. Blisko 90% powierzchni dawnej Puszczy Perstuńskiej
znajduje się w Augustowskiej, uzupełnia ją północna część
Puszczy Przełomskiej i większość terenów Puszczy Berżnickiej w przeszłości
leżącej na wschód od jeziora Pomorze i rzeki Marychy. Rozbiory państwa polsko -
litewskiego przeprowadzone w ostatniej ćwierci XVIII wieku doprowadziły do
trwałych zmian granic. Obszar współczesnej Puszczy Augustowskiej dostał się pod
zabór pruski, przynależał do Księstwa Warszawskiego, a po jego upadku stał się
częścią Królestwa Polskiego wchodzącego w skład Rosji. Te
zmiany spowodowały, iż zmieniło się nazewnictwo i na
opisywanym terenie przestano używać dawnych nazw puszcz. Początkowo używano
ogólnego terminu ,,Lasy Augustowskie” (pismo z 1827 roku w sprawie usunięcia
barci z lasów augustowskich), a później zastąpiono go
obecną nazwą Puszcza Augustowska. Kiedy to dokładnie nastąpiło, dostępna mi
literatura przedmiotu nie podaje. Oznacza to potrzebę dalszych, wnikliwych badań
w tym zakresie.
|
