|
Owady należą do największej żyjącej współcześnie grupy zwierząt i to zarówno pod względem liczby gatunków (opisano ich już milion), jak i liczby osobników.
Występują we wszystkich środowiskach, od pustyń i ksero- termicznych muraw, po wody i tereny zabagnione. Wśród owadów na szczególną uwagę zasługują
chrząszcze - rząd owadów, w którym gatunki charakteryzują się dużym zróżnicowaniem wielkości ciała (od 0,25 do 200 mm) oraz zadziwiającą jego budową. Jedną
z grup chrząszczy, w obrębie której występuje najwięcej gatunków objętych ochroną, są biegaczowate (Carabidae). Należy ona do najliczniejszych w gatunki
rodzin chrząszczy. Do tej pory na świecie opisano około 35 tys. gatunków tych owadów, a w Polsce stwierdzono występowanie ponad 500 gatunków. Posiadają
bardzo zróżnicowaną morfologię i ekologię. Występujące w Polsce gatunki można spotkać zarówno na terenach otwartych, jak i w zadrze- wieniach oraz gęstych
lasach, na murawach kserotermicznych i na terenach silnie podmokłych. Występują zarówno w glebie, jak i w warstwie ściółki, na powierzchni gleby oraz na
roślinności zielnej i w koronach drzew.
Chrząszcz z rodzaju Colliuris
Dość powszechne występowanie biegaczowatych sprawia, że łatwo zobaczyć je w terenie. Wystarczy dokładniej przyjrzeć się powierzchniowej warstwie gleby czy
ściółki (biegaczowate w większości należą do owadów epigeicznych, czyli glebowo-ściółkowych), uchylić leżący na ziemi kamień lub kłodę drewna, a zobaczymy
szybko poruszające się chrząsz- cze - to właśnie przedstawiciele opisywanej tu rodziny. Sprawne i szybkie poruszanie się po podłożu zapewniają im długie,
smukłe i silne odnóża, zaopatrzone w pazurki na końcu ostatniego członu stopy. Do jednych z najszybciej poruszających się biegaczowatych należą
przedstawiciele z rodzaju trzyszcz, np. trzyszcz leśny Cicindela silvatica czy trzyszcz piaskowy Cicindela hybrida. Najszybsze z nich
pokonują odległość metra w 10 sekund. Niektóre gatunki biegaczowatych możemy spotkać wyjątkowo nie na powierzchni ziemi, lecz na roślinach, często wysoko w
koronach drzew. Należą do nich np. przedstawiciele rodzajów Dromius, Tachyta czy Calosoma.
Chrząszcz z rodzaju Carabus
Czym biegaczowate zwracają na siebie szczególną uwagę? Na pierwszym miejscu należałoby wymienić budowę ciała. Jest ono lekko wydłużone, z małą głową,
smukłymi nogami i silnymi żuwaczkami. Błoniaste skrzydła drugiej pary pozostają w spoczynku ukryte pod pokrywami (przekształcona pierwsza para skrzydeł),
na których mogą występować różne bruzdy, rowki, guzki i punkty, tworząc charakterystyczną dla gatunku rzeźbę. Przykłady niesamowitej budowy ciała
znajdujemy np. u chrząszczy należących do gatunków Cychrus caraboides, Elaphrus cupreus czy Carabus clathratus.
Przyglądając się szczegółom budowy ciała, zauważymy u wielu chrząszczy (np. u Cychrus caraboides, Cicindela hybrida, Carabus hortensis ) duże żuwaczki, zawsze skierowane do przodu. Wybitnie świadczą one o drapieżnym trybie życia.
Kolejnym elementem, który nas zadziwia, jest niezwykła kolorystyka niektórych chrząsz- czy. Pokrywy skrzydeł mogą mieć jaskrawe, metaliczne ubarwienie (np. u Chlaenius spoliatus, Carabus auratus, Odacantha melanura), mienić się różnymi odcieniami barw (jak u Carabus nitens, Carabus violaceus) czy odznaczać się bogatymi wzorami (np. u Lebia cruxminor, Omophron limbatum).
Chrząszcz z rodzaju Elaphrus
Interesująca jest również biologia i ekologia biegaczowatych. Niektóre z nich posiadają osobliwą broń, używaną w celu obrony przed drapieżnikami - w
końcowej części odwłoka mają zbiorniczki z substancją zawierającą kwas masłowy, o niemiłym zapachu i parzących właściwościach, którą wytryskują w kierunku
agresora. Strzel bombardier Brachinus explodens potrafi przechowywać w swoim ciele nadtlenek wodoru, który w chwili zagrożenia jest wystrzeliwany z
odwłoka w powietrze i wchodząc w reakcję z tlenem, powoduje charakterystyczny wybuch. Takie zdolności skutecznie odstraszają potencjalnych wrogów i często
pozwalają biegaczowatym dominować wśród owadów epigeicznych.
Chrząszcz z rodzaju Pterostichus
|
|
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że biegaczowate stanowią największą grupę owadów podlegających w Polsce ochronie prawnej. Wszystkie gatunki z rodzajów
biegacz Carabus i tęcznik Calosoma objęte są ochroną ścisłą, a ponadto 5 gatunków (Aechmites terricola, Carabus clatratus, Carabus fabricii, Epaphius rivularis i Polistichus connexus) znalazło się w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt”, 100 gatunków
na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”, a 2 gatunki (Carabus variolosus i Carabus zawadszkii) wymienione są w
załączniku II (są to gatunki, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) i IV (są to gatunki, które wymagają ścisłej ochrony)
Dyrektywy Siedliskowej. Ochrona prawna tych owadów wynika ze znaczenia, jakie chrząszcze te odgrywają w przyrodzie. Są to owady drapieżne, odżywiające się
drobnymi bezkręgowcami. Niektóre gatunki wyspecjalizowały się w polowaniu na konkretne grupy zwierząt, np. tęcznik liszkarz Calosoma sycophanta i
tęcznik mniejszy Calosoma inquisitor polują wyłącznie na gąsienice motyli (często są to gąsienice owadów wyrządzających duże szkody w lasach
gospodarczych, np. brudnicy mniszki, barczatki sosnówki). Specjalizacją pokarmową odznaczają się również chrząszcze z innych rodzajów biegaczowatych - np.
gatunki z rodzaju Notiophilus polują głównie na skoczogonki, gatunki z rodzaju stępień Cychrus wyłącznie na ślimaki, a takie gatunki, jak Agonum sexpunctatum, Dromius agilis czy Pterostichus oblongopunctatus polują na larwy korników. Drapieżne są zarówno postacie
dorosłe, jak i larwy. Niektóre z tych chrząszczy, np. tęczniki, stosują tzw. trawienie pozajelitowe, przypominające trochę zwyczaje pająków: soki trawienne
są wydzielane na zewnątrz i trawią przytrzymywaną żuwaczkami ofiarę jeszcze przed jej pożarciem.
Nie wszystkie biegaczowate są drapieżnikami. Są i takie, które odżywiają się pokarmem roślinnym, np. nasionami traw, kwiatami i innymi częściami różnych
roślin. Do nich należą m.in. przedstawiciele z rodzajów Zabrus, Ophonus, a także niektóre gatunki z rodzajów Amara, Bembidion
czy Harpalus. Część gatunków nie wykazuje specjalizacji pokarmowej - są to tzw. miksofagi (odżywiające się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym).
Generalnie, biegaczowate odgrywają znaczącą rolę w środowisku przyrodniczym, zwłaszcza w zachowaniu równowagi biocenotycznej siedlisk. Wynika ona nie tylko
z faktu, że jako drapieżcy mogą ograniczać występowanie niektórych fitofagów (organizmów odżywiających się roślinami lub częściami roślin) oraz wiążą w
układy konkurencyjne inne grupy drapieżnych bezkręgowców, ale również dlatego, że są to zwierzęta glebowe, uczestniczące w procesach glebowych, w tym w
obiegu materii i przepływie energii w ekosystemach.
Biegaczowate są szeroko rozprzestrzenione, licznie reprezentowane, łatwe do odłowienia i w miarę łatwe do rozpoznania, mają dość dobrze poznane wymagania
ekologiczne i są bardzo czułe na zmiany w środowisku. Cechy te sprawiają, że są wykorzystywane w monitoringu środowiska. Zmiany liczebności tych chrząszczy
oraz struktury ich populacji dobrze odzwierciedlają wahania ilościowe i jakościowe ich bazy pokarmowej oraz aktualny stan środowisk, w których występują.
Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, prowadzony jest program pomiarowy, w którym
właśnie biegaczowate wykorzystywane są do monitorowania zmian w środowisku.
Fauna biegaczowatych Wigierskiego Parku Narodowego nie jest rozpoznana w stopniu zadowalającym. Dotychczas stwierdzono tu niewiele ponad 100 gatunków tych
chrząszczy, co stanowi zaledwie około 19% krajowej fauny tych owadów. Dla porównania, w polskiej części Puszczy Białowieskiej stwierdzono występowanie
ponad 200 taksonów, co stanowi prawie 40% znanych gatunków krajowych. Prawdopodobnie główną przyczyną wykazania tak niewielkiej liczby gatunków
biegaczowatych z obszaru WPN-u jest brak dostatecznego zainteresowania entomologów tym terenem. Przy analizie listy gatunków biegaczowatych stwierdzonych
do tej pory w WPN-ie, zauważamy brak wielu pospolitych gatunków. Należy zatem przypuszczać, że kolejne badania przyczynią się do rozszerzenia listy
żyjących w parku gatunków biegaczowatych.
Polskie parki narodowe, podobnie jak i inne obszary chronione, charakteryzują się dużym bogactwem gatunkowym roślin i zwierząt, a zwłaszcza gatunków
rzadkich i zagrożonych. Na ich terenie stwierdzono występowanie 497 gatunków biegaczowatych (96% krajowej fauny tych chrząszczy), w tym aż 97% gatunków
chronionych, 95% gatunków z „Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”, 60% gatunków z „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt” i wszystkie
gatunki z załącznika II i IV Dyrektywy Siedliskowej.
Na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego wśród stwierdzonych gatunków biegaczowatych 11 objętych jest ochroną ścisłą. Do rzadszych gatunków należą:
- Biegacz Menetriesego Carabus menetriesi. Wschodnioeuropejski gatunek o ograniczonym zasięgu; relikt polodowcowy; spotykany bardzo rzadko na
terenie „Suchego Bagna” oraz na torfowisku w dolinie Czarnej Hańczy w pobliżu ujścia rzeki do jeziora Wigry.
- Amara erratica. Holarktyczny gatunek okołobiegunowy; element borealno-górski; relikt polodowcowy; w
Parku spotykany na siedlisku boru mieszanego -
na uprawach, w młodnikach i drzewostanie średniowiekowym.
- Amara nitida. Eurosyberyjski gatunek występujący pojedynczo na rozproszonych stanowiskach; w Parku spotykany na uprawach leśnych.
- Dromius laeviceps. Gatunek europejski; w
Par- ku występuje w borze mieszanym, w grądach i na obrzeżach jezior dystroficznych.
- Colliuris melanura. Należący do grupy gatunków szeroko rozprzestrzenionych w tropikach; w Polsce spotykany dość rzadko, na terenie
Parku występuje
w strefie szuwaru na obrzeżach rzek i jezior.
Pomimo znacznego pokrycia Wigierskiego Parku Narodowego lasami w faunie biegaczowatych tego obszaru przeważają gatunki charakterystyczne dla terenów
otwartych. Wnikają one na tereny zalesione, stanowiąc często znaczny udział w strukturze zgrupowania tych owadów. Sprzyjającym czynnikiem szerokiego
rozprzestrzeniania się biega- czowatych jest duża mozaikowatość siedlisk, liczne polany i uprawy leśne oraz bezleśne otoczenie Parku w jego północnej części.
Fotografie: Lech Krzysztofiak
|
