NIEZWYKŁY ŚWIAT MOTYLI

cz. 3. - Nieposkromiony apetyt

Czy obserwowaliście kiedyś motyla spijającego nektar z kwiatu? Podejrzewam, że tak właśnie człowiek dawno temu wpadł na pomysł picia przez słomkę. Aparat gębowy motyli dziennych i niektórych ciem nazywamy ssawką, w mowie potocznej zwie się ją także czasem trąbką. Ssawka powstała z silnie wydłużonych szczęk, tworzących połączone ze sobą dwie „rynienki”. Łączy je tzw. szew saneczkowy, składający się licznych drobnych kolcopodobnych wyrostków. Połączenie jest na tyle szczelne, że motyl może wysysać płynny pokarm nawet z głęboko położonych miejsc, np. z kwiatów o długich kielichach. Ssawki naszych motyli mogą mierzyć kilka centymetrów długości, a tropikalnych zawisaków nawet do 30 cm, łatwo więc wyobrazić sobie, że lot z takim balastem byłby poważnie utrudniony. Dlatego też w pozycji spoczynkowej ssawka jest spiralnie zwinięta, przez co zajmuje niewiele miejsca. Od góry osłaniają ją głaszczki wargowe, wyglądające jak parzysty dzióbek.

Za pomocą ssawki motyle spijają nektar z kwiatów, mogą też korzystać ze spadzi* pokrywającej liście roślin, a także z soku ze zranionych drzew lub dojrzałych owoców. Odwiedzają też chętnie mniej apetyczne źródła pokarmu, takie jak świeże odchody zwierząt lub padlina. W ciepłe dni często piją wodę, a jeśli pozostaniemy dłuższą chwilę w bezruchu, to usiądą na spoconej skórze, by spijać nasz pot. Jeśli pokarm jest zbyt gęsty, motyl rozcieńcza go śliną i dopiero wtedy wypija.

Najbardziej pierwotne gatunki motyli nocnych, np. Micropteryx cathella, mają aparat gębowy typu gryzącego – widać tu bliskie pokrewieństwo z chruścikami. Niektóre natomiast, tak jak np. przedstawiciele rodziny Saturnidae, mają silnie zredukowane narządy gębowe - wcale nie pobierają pokarmu jako postacie dorosłe, korzystając z zapasów tłuszczu nagromadzonego jeszcze w stadium larwalnym. Przewód pokarmowy motyli ma stosunkowo prostą budowę – brak u nich żołądka mięśniowego, występuje natomiast wole.

Jak widać, menu postaci dorosłych motyli jest stosunkowo ubogie. Znacznie bardziej urozmaicona jest natomiast dieta ich larw. Można by prawie powiedzieć: wymień mi dowolny pokarm, a ja znajdę ci gąsienice, które się nim żywią. Larwy motyli zjadają przede wszystkim pokarm roślinny, od miękkich liści, przez korzenie, po twarde drewno. Poszczególne gatunki motyli przystosowały się często do korzystania z konkretnych gatunków lub rodzajów roślin, np. dostojka niobe żeruje wyłącznie na fiołkach, karłątek leśny na trawach, czerwończyk nieparek na szczawiach, pazik dębowiec, jak łatwo się domyślić, na dębach, rusałka osetnik na ostach i ostrożniach, a rusałka pawik na pokrzywach.

Gąsienica mszarnika jutta w naszym klimacie zjada wyłącznie liście wełnianki. Postępuje przy tym w charakterystyczny sposób. Najpierw wędruje w górę długiego liścia, aż do konkretnej wysokości, powyżej której ciężar jej ciała spowodowałby przygięcie liścia do ziemi (czego chce uniknąć). Teraz obcina końcówkę znajdującą się powyżej jej głowy, a następnie przechodzi do rytmicznego zgryzania pozostałej części liścia, posuwając się stopniowo coraz niżej. Odgryza kęs z prawej strony, potem z lewej, a następnie pozostały środkowy fragment. I tak wielokrotnie aż do nasady liścia, po czym wędruje na sąsiedni i cały proces powtarza się.

Gąsienice niektórych motyli, zwanych „minującymi”, wygryzają miękisz asymilacyjny liścia, pozostawiając nienaruszoną skórkę. Poruszają się więc wewnątrz blaszki liściowej, będąc niewidoczne dla potencjalnych drapieżników. O ich obecności świadczą wyłącznie charakterystyczne przeświecające „łysinki” na powierzchni liści – tzw. miny. Larwa jednego z naszych największych motyli nocnych – trociniarki czerwicy, dorastająca do 10 cm długości, zjada spróchniałe drewno, choć nie gardzi też pokarmem mięsnym – pożera inne napotkane gąsienice.

Jeśli już mowa o mięsożerności, to kanibalizm (zjadanie osobników własnego gatunku) nie jest zjawiskiem rzadkim wśród gąsienic wielu gatunków motyli. Drapieżne są także larwy niektórych modraszków, zjadających jaja i larwy mrówek (o tym opowiem więcej w następnym numerze kwartalnika) oraz barciaka większego, który równie chętnie pożera larwy pszczół, co miód i wosk.

Nie darzymy zbytnią sympatią motyli z rodziny omacnicowatych, ponieważ ich larwy chętnie pustoszą nasze spiżarnie. Zjadają zarówno mąkę, kaszę i ryż, jak i orzechy, suszone owoce i zioła. Człowiek walczy z nimi nie tylko w gospodarstwie domowym, ale i - na większą skalę – w magazynach żywności. Inne motyle, pospolicie zwane molami, uszkadzają wyroby ze skóry, wełny i bawełny, odżywiają się też piórami ptaków. Nic więc dziwnego, że nie są mile widzianymi sąsiadami w naszych domach. Któż z nas nie natknął się na „robaka” w środku jabłka, śliwki czy czereśni? Przyznam, że gąsienica owocówki jabłkóweczki wygląda niezbyt sympatycznie, ale czy ktoś wie, jak wygląda jej motyl? Ma na skrzydłach przepiękny, mieniący się tęczowo deseń.

Co roku spore środki przeznacza się na walkę z motylami atakującymi drzewa w lasach gospodarczych. Na drzewach iglastych do najbardziej niechcianych gości należą: zwójka sosnóweczka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka, strzygonia choinówka i poproch cetyniak. Z kolei na drzewach liściastych żerują gąsienice takich motyli, jak: zwójka zieloneczka, prządka pierścienica, kuprówka rudnica, brudnica nieparka, piędzik przedzimek, zimowek ogołotniak, szczotecznica szarawka czy narożnica zbrojówka.

Pamiętajmy jednak, że w parku narodowym traktujemy przyrodę jako jeden wspólny organizm, w którym poszczególne gatunki są ze sobą powiązane w ścisłą sieć współzależności. Nie istnieją tu pojęcia „szkodnika” czy „gatunku pożytecznego”. Każda istota jest tak samo ważna, by przyroda mogła prawidłowo funkcjonować w dążeniu do uzyskania stanu równowagi.

______

*Spadź – płynne odchody mszyc i innych pluskwiaków, bogate w cukry proste.