Nr 3/2001

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Maciej Ambrosiewicz 

ZABYTKI ARCHITEKTURY

I BUDOWNICTWA

(3)

BUDOWNICTWO LUDOWE c.d.

Najważniejszym obiektem w tradycyjnym budownictwie ludowym jest budynek mieszkalny - chałupa. Występujące na terenie Suwalszczyzny chałupy należą do „szerokofrontowych” i w zależności od usytuowania wejścia dzielą się na asymetryczne (wejście w pobliżu jednego z narożników ściany frontowej) oraz symetryczne (z wejściem pośrodku ściany frontowej). Określenie „szerokofrontowa” oznacza, iż chałupa jest ustawiona dłuższym bokiem do drogi. W rejonie Wigier dominują chałupy asymetryczne.

Przykłady rozplanowania chałup chłopskich (rys. A.Żulpa)

Typowa suwalska chałupa ma prosty układ; narożnie usytuowaną sień z wejściem, dużą izbę, alkierz i kuchnię lub komorę. Wnętrze domu dzieliły dwie ściany. Centralną pozycję ma komin wyprowadzony z trzonu kuchennego połączonego z piecem do pieczenia chleba i „murkami” ogrzewającymi pomieszczenia zgrupowane wokół komina. Z czasem zastąpiono je piecami kaflowymi.

Domy asymetryczne na ogół posiadają bardziej rozbudowane układy wnętrz. Można je podzielić na dwie grupy: domy z jednym wejściem i dobudowaną sienią zewnętrzną oraz domy z dwoma wejściami prowadzącymi przez sień zewnętrzną od strony podwórza oraz reprezentacyjną sień od frontu budynku.

Zdobiony szczyt dachowy (fot. M.Kamiński)

  Zdobienie w tradycyjnym budownictwie ludowym wykonywano przede wszystkim na budynkach mieszkalnych. 

W XIX wieku chałupy ozdabiano zazwyczaj poprzez: bielenie ścian zewnętrznych wapnem, pokrywanie ozdobnym szalunkiem drzwi wejściowych, profilowanie końcówek belek stropowych i wycinanie w wiatrownicach specjalnych ozdób, na przykład rogów, łbów końskich itp.

Nadokienniki (fot.M.Kamiński)

Po I wojnie światowej zdobnictwo stało się znacznie bogatsze i objęło niemal cały budynek. Ściany zewnętrzne zaczęto szalować deskami i malować farbami olejnymi w różnych kolorach. Węgły obijano pionowymi deskami i zdobiono motywami geometrycznymi i roślinnymi. Szczyty dachowe upiększano szalunkami z desek układanych w rozmaite wzory: rombu, kwadratu, jodły, pajęczyny, słońca. Nad otworami okiennymi często mocowano ażurowe dekoracje - nadokienniki o bardzo bogatej gamie wzorów roślinnych, zoomorficznych i geometrycznych. W niektórych domach okna posiadały ozdobne płycinowe okiennice. Bardzo efektownie zdobiono również drzwi wejściowe do budynku.

W drzwiach szalowanych stosowano rozmaity układ szalunku, np. wzór rombu, jodły. W drzwiach płycinowych pola wewnętrzne, czyli płyciny, były frezowane a całość ozdabiano profilowanymi gzymsikami i listwami.

Ozdobne drzwi (fot.M.Kamiński)

Charakterystycznym elementem domów były też często bogato zdobione ażurowym detalem ganki i werandy, które ustawiano od frontu budynku przed reprezentacyjnym wejściem. W bardzo niewielkim zakresie zdobiono budynki gospodarcze, np. szalowano drzwi w spichlerzach lub wyciskano wzory na glinianych ścianach. 

Dekorowany ganek (fot. M.Kamiński)