Nr 3/2002

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ  

Wojciech Misiukiewicz 

DUŻE SSAKI

(1)

Jelenie - byk i łanie (fot. W.Misiukiewicz)

Teren Wigierskiego Parku Narodowego, z jego zróżnicowanym, pojeziernym krajobrazem oraz bogactwem zbiorowisk leśnych i torfowiskowych, stwarza idealne warunki dla życia wielu gatunków ssaków. Dziś przedstawiam największe z nich, należące do rodziny jeleniowatych.

Najpotężniejszym przedstawicielem fauny parku jest łoś (Alces alces). Duża masa zwierzęcia, dochodząca do 350 kg, jego spokojne, dostojne ruchy powodują, iż ten największy z jeleniowatych na pierwszy rzut oka może sprawiać wrażenie powolnego. "Zwierz ten z natury łagodny i boiaźliwy, nie godzi na życie żadnego sobie podobnego; żywi się iedynie roślinami, nie walczy z nikim o inny pokarm, a zatém obronném tylko prawem rządzić się może." pisał o łosiu w 1825 r. Ignacy Babiatyński. 

Łoś pomimo swej wielkości i wagi najchętniej zasiedla rozległe tereny bagienne. Niezwykle długie nogi dobrze służą łosiom do brodzenia w bagnie, wodzie i śniegu. Dzięki szczególnemu rozstawieniu racic, z niezwykłą zręcznością porusza się po miękkim gruncie trzęsawisk, potrafi też dobrze i wytrwale pływać. Niewielki w stosunku do całej powierzchni parku obszar bagien powoduje, iż gatunek ten występuje tutaj w średniej, aczkolwiek zadowalającej, liczebności kilkunastu osobników. Mimo tego, iż łoś jest zwierzęciem poligamicznym, w przeciwieństwie do swojego krewniaka jelenia nie tworzy haremu. We wrześniu-październiku, podczas bukowiska (rui), byk (samiec) łączy się w parę tylko z jedną klępą (samicą), a następnie w tym samym sezonie może pozostawać z drugą a nawet trzecią. W maju lub na początku czerwca klępa rodzi jedno lub dwa cielęta, które będzie karmiła aż do października. Młode rosną bardzo szybko, już po pierwszych 6 miesiącach waga łoszaka (młodego) może sięgnąć 120-130 kg. Tak jak w przypadku wszystkich samców jeleniowatych, łeb byka zdobi poroże. W zależności od wieku i warunków środowiskowych może przybierać formę szpiców, badyli, wyjątkowo łopat.

Łoś (fot. W.Misiukiewicz).

Środowisko, które preferuje łoś, kojarzy się nam nieodłącznie z pierwotnym obszarem bagien, turzycowisk, żurawisk i ubogich borów bagiennych. Łoś coraz częściej postrzegany jest jako naturalny wyznacznik najcenniejszych ekologicznie ostępów, które zasiedla i w których ma swoje ostoje. Miejscami, w których często możemy obserwować łosie są wieża widokowa w Kruszniku (możliwość obserwacji torfowisk i wilgotnych łąk nad Wigrami) oraz kładka przez torfowiska nad Czarną Hańczą, na trasie zielonego szlaku turystycznego.

W przeciwieństwie do łosia, związanego z terenami podmokłymi, jego mniejszy krewniak jeleń (Cervus elaphus) wykazuje dużo większą tolerancję przy zajmowaniu siedlisk. Jeleń może być mieszkańcem każdego dużego kompleksu leśnego. Na terenie parku przebywa każdego roku ponad 100 jeleni. Jelenia odróżnia od łosia nie tylko mniejsza masa i pokrój ciała, ale również kształt i budowa poroża. Podobnie jak u wszystkich jeleniowatych, samice jelenia (łanie) nie budują poroża, a przywilej noszenia przepięknego wieńca jest zarezerwowany wyłącznie dla byków (samców). Każdego roku z końcem zimy jelenie zrzucają poroże, by latem nałożyć kolejne, jeszcze wspanialsze.

W okresie wzrostu poroże pokryte jest scypułem - skórą, pod którą przebiegają liczne naczynia krwionośne i nerwy. Po całkowitym wykształceniu się i skostnieniu poroża, na przełomie lipca i sierpnia, jeleń wyciera scypuł o gałęzie i pnie drzew. W pełni wykształcony wieniec jelenia stanowi nie tylko jego wspaniałą ozdobę, ale również podstawowy oręż, który jesienią będzie decydował o pozycji byka w czasie urzekającego, wrześniowego spektaklu rykowiska (rui). Rykowisko, podczas którego byki rycząc, głoszą konkurentom ze swego gatunku siłę i gotowość stanięcia do walki, w bitwie o chmary (stada) łań, możemy usłyszeć w południowej części parku, w rejonie Krusznika, Lipowego i Wysokiego Mostu. Również w centralnej części parku, w rejonie Gawarca oraz Słupia, każdego roku odbywają się gody jeleni.

Rykowisko jest jedynym okresem, kiedy dorosłe byki przebywają razem z łaniami. Pozostałą część roku spędzają samotnie lub tworzą niewielkie grupy. Łanie po skończonym rykowisku pozostają w chmarach, by po około 235 dniach odbić od stada i ocielić się, wydając na świat rudobrunatne cielę z żółtawobiałymi plamkami na bokach ciała. Niedługo po porodzie łania oczyszcza miejsce urodzin potomstwa, połykając błony płodowe i zjadając zroszone wodami płodowymi rośliny runa. Matka instynktownie stara się usunąć dostrzegalne wzrokiem i węchem ślady, mogące przywabić drapieżniki do świeżo urodzonego cielaka.Takie zacieranie miejsca urodzin potomstwa występuje też u innych gatunków zwierzyny grubej. 

Również sarna (Capreolus capreolus) w podobny sposób zabezpiecza miejsce narodzin swojego koźlęcia. Zanim jednak sarna okoci się (urodzi), chodzi w ciąży przez dziewięć miesięcy. Tak długi okres ciąży wynika z biologii gatunku. Mamy tu bowiem do czynienia ze specyficznym procesem fizjologicznym, tzw. ciążą utajoną. Podczas początkowego okresu ciąży kozy (samicy), zarodek pozostaje w macicy przez okres około 4 miesięcy bez stałego połączenia z jej błoną śluzową, a więc nie jest odżywiany i nie rośnie. Połączenie ma miejsce dopiero w grudniu i od tej chwili płód rozwija się przez kolejne 5 miesięcy. Okres kocenia się przypada na maj i czerwiec. U koźlęcia płci męskiej w wieku 23 miesięcy na kościach czołowych czaszki zaczynają kształtować się tzw. możdżenie, na których rokrocznie kozioł budować będzie coraz większe parostki (poroże). Parostki nie przybierają tak okazałej formy, jak to ma miejsce w przypadku jelenia, zdobiąc każdą z tyk trzema, wyjątkowo czterema odnogami. Na uwagę zasługuje fakt, iż do dnia dzisiejszego w świadomości społeczeństwa pokutuje niesłuszna opinia, iż każdego roku samce zwierzyny płowej budują poroże z dodatkową, kolejną odnogą, co miałoby powodować porównanie - ,,ile odnóg, taki wiek". Sarna na terenie WPN-u jest najliczniejszym gatunkiem zwierzyny grubej - około 150 osobników. Jej duże zagęszczenie powoduje, iż spotkać ją można na terenie całego parku. W ostatnich latach na skutek mało śnieżnych zim oraz prowadzonych przez park zabiegów ochronnych, obserwuje się polepszenie kondycji saren, co rokuje duże nadzieje na dalszy rozwój populacji tego gatunku.

Sarna (fot. W.Misiukiewicz)