Alfred Lityński

Alfred Lityński (1880-1945), wybitny polski uczony, hydrobiolog, nauczyciel, żył i pracował w wielu miejscach. Najdłużej związany był z Wigrami, gdzie jako kierownik Stacji Hydrobiologicznej osiągnął największe sukcesy naukowe i rozsławił jezioro Wigry w świecie.

Urodził się 16 września 1880 r. W Biełgradzie w Besarabii (obecnie miasto Bilhorod-Dnistrovskyi, na Ukrainie) jako syn lekarza kolejowego.

Po uwięzieniu ojca za udział w związku rewolucyjnym i zesłaniu go do Drui w guberni wileńskiej, opiekę nad chłopcem przejął jego dziadek w Żytomierzu. Tam też od roku 1890 uczył się w gimnazjum. Po sześciu latach przeniósł się do Rygi, gdzie w 1899 roku zdał maturę.

Alfred Lityński (pierwszy z prawej w drugim rzędzie)
wśród Polaków studiujących w Dorpacie, w roku 1901

W 1989 roku Lityński rozpoczął studia na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii). Początkowo chciał zajmować się motylami, lecz po roku swoje zainteresowania skierował na wodne pierwotniaki - orzęski.

Za działalność w studenckiej organizacji niepodległościowej został usunięty z uczelni i w 1902 r. na siedem miesięcy osadzony w wiezieniu w Wendenie, na Łotwie.

Po „odsiadce” zesłano go do Drui na Wileńszczyźnie, gdzie przebywał do amnestii w roku 1905. W tym okresie pracował jako asystent swego ojca, zdobywając zawód felczera. W 1904 roku ożenił się z pochodzącą z Wilna nauczycielką - Heleną Bern-Bersin.

W 1905 roku Alfred Lityński wyjechał do Krakowa i kontynuował studia biologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1907 roku otrzymał absolutorium i przedstawił rozprawę pt. "Obumieranie i regeneracja u orzęsków", która jednak nie została uznana za pracę doktorską. W 1908 roku Lityńscy zdecydowali się wyjechać do Zakopanego. Tu, aż do 1916 roku, Alfred Lityński prowadził badania nad skorupiakami planktonowymi stawów tatrzańskich, a od 1911 roku był nauczycielem przyrody w miejscowej szkole. W 1913 roku uzyskał na UJ tytuł doktora filozofii w zakresie zoologii.

Poza pracą naukową i pedagogiczną Lityński aktywnie działał w Towarzystwie Tatrzańskim, angażując się w sprawy ochrony górskiej przyrody i krajobrazu.

Alfred Lityński wśród uczniów szkoły lubelskiej

W poszukiwaniu lepszych zarobków, późną jesienią 1916 roku Lityński przeniósł się wraz z rodziną do Lublina, gdzie objął posadę nauczyciela przyrody i geografii w prywatnym gimnazjum. Równocześnie uczył także w szkole handlowej. Poza zajęciami pedagogicznymi, podjął dodatkową pracę w Wojewódzkim Inspektoracie Rybactwa, co dało mu możliwość bliższego poznania jezior i stawów tego regionu. Wyniki swoich badań i obserwacji opublikował m.in. W pracy "Jeziora Firlejowskie. Zarys limnologiczno-biologiczny". Podczas swoich wyjazdów do Warszawy, Lityński nawiązał kontakt z Instytutem Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego. Właśnie wówczas zaczęto snuć plany zorganizowania pierwszej polskiej stacji hydrobiologicznej.

W roku 1920 Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego powierzył Lityńskiemu zorganizowanie Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach i powołał go początkowo na stanowisko zastępcy, a juz po kilku miesiącach na kierownika Stacji. Lityński wykazywał się dużym talentem organizacyjnym, aktywnością naukową oraz zaangażowaniem w działalność edukacyjną nowej placówki badawczej. Jego niesamowita aktywność po latach przyniosła mu europejską sławę, a kierowana przez niego stacja stała się ważnym ośrodkiem naukowym.

Zainteresowania Alfreda Lityńskiego były bardzo szerokie. Jego dorobek naukowy obejmuje 38 publikacji, z czego 28 pochodzi z okresu "wigierskiego". Zajmował się m.in. badaniami skorupiaków planktonowych: wioślarek i widłonogów. Najważniejszym dokonaniem Lityńskiego w tej dziedzinie było zwrócenie uwagi na istotne różnice składu zwierząt planktonowych w jeziorach o odmiennej żyzności i możliwość oceny stanu jezior na podstawie badań planktonu. Obiektem zainteresowań Lityńskiego były także ryby, w szczególności sieja i sielawa. Badał skład ich pokarmu oraz analizował różnice budowy anatomicznej aparatu filtracyjnego ryb łososiowatych.

Alfred Lityński w otoczeniu współpracowników i gości Stacji

Okres okupacji hitlerowskiej Alfred Lityński przeżył u życzliwych mieszkańców Cimochowizny, a pod koniec wojny zamieszkał w Sobolewie. Nie podjął współpracy z niemiecką administracją, która proponowała mu objęcie stanowiska inspektora rybackiego. Pisał w tym czasie i uzupełniał ilustracje do swojego podręcznika hydrobiologii i partiami wysyłał materiały do swojej córki, mieszkającej w Warszawie. Prawdopodobnie od 1942 roku należał do Armii Krajowej, gdzie jako porucznik "Leśny" pełnił funkcję szefa Biura Informacji i Propagandy, redagując gazetkę "Echa Puszczy". Za działalność tą został w 1944 roku odznaczony Krzyżem Walecznych.

W październiku 1944 roku na Suwalszczyznę wkroczyła Armia Czerwona. Lityńscy zamieszkali w opuszczonej organistówce we wsi Wigry. Nowa władza powierzyła Lityńskiemu stanowisko inspektora Gospodarstwa Rybackiego Puszczy Augustowskiej, z siedzibą w Czerwonym Folwarku. Pracował tu zaledwie 4 miesiące, gdyż 25 lutego 1945 roku został aresztowany za działalność w AK i skazany na zsyłkę do łagru w Związku Radzieckim. Wieziony wraz z innymi skazańcami w bydlęcym wagonie na wschód zachorował na serce, a zmiany w krążeniu krwi spowodowały puchliznę całego ciała. Pozbawiony lekarskiej pomocy zmarł pod Smoleńskiem. Jego ciało wyrzucono w śnieg koło torów, a podobno później pochowano na Cmentarzu Tichwińskim w Smoleńsku.