|
artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 3/2003 s.4-11 |
||
|
„NATURA 2000”
Dyrektywa Ptasia – założenia, realizacja, perspektywy (1)
|
||
OSO Ujście Wisły (woj. pomorskie), rezerwat „Mewia Łacha”; w okresie letnim setki mew i rybitw zasiedlają piaszczyste łachy wokół ujścia Wisły Przekopu Fot. D. Ożarowski
Ogólna charakterystyka
Artykuł niniejszy jest kontynuacją opisu programu Natura 2000 podjętego przez Polskę w związku z przygotowaniami przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Wydrukowany w poprzednim numerze (2/2003) „Parków Narodowych” artykuł Jacka Herbicha dotyczył Dyrektywy Siedliskowej – jednego z dwóch podstawowych aktów prawnych Unii Europejskiej, na których oparto koncepcję sieci Natura 2000. Drugim aktem unijnym tej rangi jest tzw. Dyrektywa Ptasia czyli Dyrektywa Rady EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (ang. Directive 79/409/ EEC on Wild Birds, w skrócie Birds Directive).
Dyrektywa Ptasia Unii Europejskiej (DP) została przyjęta w roku 1979, jako odpowiedź na alarmujące informacje o zmniejszaniu się liczby gatunków ptaków zasiedlających różne tereny Europy oraz kurczeniu się populacji wielu europejskich gatunków. Niektóre postanowienia DP zostały zmodyfikowane szeregiem dyrektyw przyjętych w latach 1981-1994, jednakże jej podstawowe cele, czyli ochrona i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim w Unii Europejskiej (tak na obszarach lądowych jak i morskich), prawne uregulowanie zasad handlu i pozyskania ptaków łownych oraz przeciwdziałanie pewnym metodom ich chwytania i zabijania, pozostają nienaruszone. DP, podobnie jak i inne dyrektywy Unii, obowiązuje państwa członkowskie do jej bezwzględnego przestrzegania, poprzez adaptacje istniejącego w poszczególnych państwach prawa i wprowadzenie odpowiednich zarządzeń administracyjnych. Artykuł 4. DP zobowiązuje wszystkie państwa członkowskie do wyznaczenia najważniejszych terenów zasiedlonych przez gatunki wymienione w Załączniku I DP (art. 4.1.) oraz przez regularnie występujące gatunki wędrowne nie wymienione w Załączniku I (art. 4.2.). Tereny te, wyznaczone przez każde państwo członkowskie osobno, noszą nazwę Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) (ang. Special Protection Areas – SPA). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej obszary te, wraz z obszarami wyznaczonymi na podstawie postanowień innej unijnej dyrektywy – Dyrektywy Siedliskowej, wejdą w skład ogólnoeuropejskiej sieci ekologicznej – Natura 2000.
DP obejmuje ochroną wszystkie gatunki ptaków występujące dziko w Europie, zabraniając w szczególności: umyślnego chwytania i zabijania ptaków, umyślnego uszkadzania i niszczenia gniazd i jaj, wybierania jaj z gniazd i ich kolekcjonowania, umyślnego niepokojenia ptaków, szczególnie podczas wysiadywania jaj i opieki nad młodymi.
Największym zagrożeniem dla ptaków jest utrata siedlisk życiowych, toteż DP dużo uwagi poświęca zagadnieniom zachowania i ochrony różnorodności siedlisk oraz odpowiedniej powierzchni obszarów obejmowanych ochroną. Ma to być uzyskiwane w wyniku tworzenia terenów chronionych, a w razie potrzeby także odtwarzania siedlisk zniszczonych. Przedmiotem specjalnej troski są siedliska wykorzystywane przez gatunki należące do grupy tzw. gatunków narażonych na wyginięcie (ang. vulnerable species), zagrożonych (ang. endangered species), rzadkich (ang. rare species) i bliskich wyginięcia (ang. species in danger of extinction). Generalną zasadą, na której oparta jest konstrukcja DP, jest założenie, że chronione są wszystkie rodzime gatunki ptaków, występujące w Europie w którejkolwiek z faz swojego cyklu rocznego. Wyjątki od tej zasady, idące w kierunku jej wzmocnienia jak i osłabienia, ujęte są w Załącznikach I i II.
Załącznik I DP zawiera listę 195 gatunków i podgatunków ptaków. z występujących w Polsce, na liście gatunków Załącznika I znalazło się ich 130, z czego 73 to gatunki lęgowe, a pozostałe (57) występują tylko w okresie pozalęgowym. z tych ostatnich zdecydowana większość (43) to gatunki zalatujące do Polski nieregularnie lub bardzo rzadko.
Lista gatunków Załącznika I ulega od czasu do czasu zmianom, np. kormoran został z niej usunięty w 1995 roku, a w roku 2003, po podpisaniu Traktatu Aneksyjnego w Atenach, lista ta została uzupełniona o 14 innych gatunków. Podobnie, jak było to przy poprzednich rozszerzeniach Unii Europejskiej, w roku 2000 państwa akcesyjne zostały poproszone przez Komisję Europejską o przedłożenie własnych propozycji, dotyczących wprowadzenia na listę Załącznika I DP dodatkowych gatunków ptaków. Ogółem zgłoszono wtedy 32 gatunki lub podgatunki, wśród których znalazł się jedyny zgłoszony przez Polskę podgatunek biegusa zmiennego Calidris alpina schinzii. z 32 gatunków zgłoszonych, tylko 14 uzyskało wstępną akceptację Dyrektoriatu Środowiska Komisji Europejskiej i one to znalazły się ostatecznie na uzupełnionej liście Załącznika I. Wśród gatunków tych znalazł się wspomniany wyżej podgatunek biegusa zmiennego, a także 5 innych gatunków, które występują regularnie lub mogą zalatywać do naszego kraju, zgłoszonych przez pozostałe kraje akcesyjne.
Każde państwo członkowskie jest zobowiązane do wyznaczenia OSO dla wszystkich gatunków z Załącznika I DP, występujących na jego terytorium. Dotyczy to tych gatunków, dla których można zidentyfikować regularnie zajmowane siedliska, tak by mógł zostać spełniony wymóg „zapewnienia warunków przeżycia i rozrodu na całym areale występowania gatunku”.
OSO Zatoka Pucka;
jeszcze w latach 1980 gnieździło się tu ponad 40 par biegusa zmiennego
(ponad 50% populacji krajowej), obecnie liczebność ta spada do zaledwie
kilku par
W roku 2000 Polska wystąpiła też z wnioskiem o zwolnienie z obowiązku tworzenia OSO dla 20 gatunków, występujących w stosunkowo wysokich liczebnościach na terenie całego kraju. |
W grupie tych gatunków znalazły się między innymi bocian biały Ciconia ciconia, bąk Botaurus stellaris, błotniak stawowy Circus aeruginosus i ortolan Emberiza hortulana. Propozycja ta została zdecydowanie odrzucona, gdyż tego rodzaju ograniczenia nie są przez Dyrektywę przewidziane i obecnie nie są możliwe do wprowadzenia ze względów proceduralnych. z drugiej strony przedstawiciele Komisji Europejskiej wyjaśnili, że nie oczekuje się, iż Polska będzie chroniła w pełnym zakresie siedliska swoich populacji gatunków licznych, a objętych Załącznikiem I.
Drugą grupą ptaków pozwalających na zaklasyfikowanie siedliska do szczególnej ochrony są gatunki wędrowne nie wymienione w Załączniku I. w różnych inwentaryzacjach obszarów ważnych dla ptaków informacje na temat występowania ptaków wędrownych są ograniczone i dotyczą zazwyczaj gatunków wodno-błotnych, morskich oraz ptaków drapieżnych będących w trakcie wędrówki, czyli takich, które można stosunkowo łatwo policzyć. Mogą tu być włączone również i inne gatunki wędrowne, o ile ich liczebność jest znana.
Wszystkie państwa członkowskie są więc zobowiązane do zapewnienia ptakom odpowiedniej różnorodności siedlisk, a w szczególności do zachowania, ochrony, a nawet do odtworzenia siedlisk wszystkich dzikich gatunków ptaków występujących na ich terytorium. Wymóg ten w pierwszym rzędzie sprowadza się do obowiązku wyznaczenia obszarów specjalnej ochrony (OSO), obejmujących obszary „najbardziej odpowiednie” dla ochrony gatunków obu wymienionych grup ptaków. Liczba i powierzchnia wyznaczonych OSO powinny być określone wymogami ochrony oraz statusem chronionych gatunków, a także stanowić spójną całość.
Wielotysięczne stada kaczek stanowią podstawę do wyznaczania
OSO na obszarach ich gromadzenia się (Zatoka Pucka)
DP określa również zasady polowania na ptaki w państwach Unii. Załącznik II tej dyrektywy zawiera listy gatunków ptaków, na które wolno polować na obszarze Unii. Załącznik ten ma dwie części, określone mianem Załączników II/1 i II/2. Obie te części różnią się zdecydowanie, nie tylko listami wymienionych w nich gatunków ptaków, ale przede wszystkim wpływem, jaki mają one na wykonywanie polowania w poszczególnych państwach unijnych. Załącznik II/1 zawiera listę obejmującą 24 gatunki ptaków, na które wolno polować na całym obszarze Unii Europejskiej. Ponieważ na liście tej umieszczono szereg gatunków, które w Polsce objęte są ochroną gatunkową, Polska wystąpiła o przesunięcie tych gatunków z Załącznika II/1 do Załącznika II/2. Odpowiedź Dyrektoriatu Środowiska UE na tę propozycję była negatywna, gdyż Dyrektywa takich działań nie przewiduje. Dodatkowo wyjaśniono, że działania takie nie są potrzebne, gdyż prawo krajowe może być bardziej restrykcyjne niż prawo Unii, i umieszczenie jakiegoś gatunku na liście II/1 nie oznacza, że polowanie na ptaki należące do tego gatunku musi być dozwolone we wszystkich państwach Unii 1.
Załącznik II/2 zawiera listę 57 gatunków ptaków, na które wolno polować tylko w państwach wskazanych w tym załączniku. Polska wystąpiła o wskazanie jej przy dwóch gatunkach Załącznika II/2 – gęsi białoczelnej Anser albifrons oraz jarząbka Bonasa bonasia i tak zostało to zatwierdzone.
Podstawową zasadą, jakiej stosowania domaga się DP od myśliwych, jest zasada „mądrego gospodarowania zasobami przyrody”. Należy więc przestrzegać tego, aby polowania odbywały się poza okresem wysiadywania jaj i wodzenia młodych oraz by łowne gatunki wędrowne były objęte bezwzględnym zakazem polowań zarówno w okresie lęgowym jak i podczas powrotu z zimowisk na lęgowiska. w tym miejscu nasuwa się komentarz o niezgodności polskiego prawa łowieckiego z tą zasadą. w Polsce wolno polować na słonki Scolopax rusticola w okresie lęgowym – wolno strzelać do tokujących, a więc lęgowych ptaków. Jest to sprzeczne z postanowieniami DP. Innym uchybieniem wobec postanowień tej dyrektywy jest to, iż w Polsce okres polowań na kaczki zaczyna się już w połowie sierpnia, czyli w okresie, kiedy w północnej części kraju wiele samic wodzi jeszcze wciąż nielotne młode. To również nie potwierdza zasady „mądrego gospodarowania zasobami przyrody” w wykonaniu naszego łowiectwa.
Listę gatunków ptaków, które po pozyskaniu mogą być przedmiotem handlu w krajach Unii zawiera załącznik III DP. Ponieważ sprawa ta nie dotyczy w zasadzie naszego kraju (komercyjny handel upolowanymi ptakami jest w Polsce sprawą marginalną), nie będziemy się nią tutaj bliżej zajmować.
DP zakazuje wszelkich sposobów masowego chwytania i zabijania ptaków, ograniczając polowanie na ptaki do polowania z bronią palną.
Odstępstwa od postanowień DP (ang. derogations, art. 9) dopuszczalne są w uzasadnionych przypadkach – w sytuacjach zagrożenia zdrowia i bezpieczeństwa publicznego, w sytuacji zagrożenia dla lotnictwa ze strony ptaków, w celu zapobieżenia szkodom wyrządzanym przez ptaki w rolnictwie, przechowalnictwie, leśnictwie, rybactwie i na zbiornikach wodnych, dla zapewnienia ochrony flory i fauny oraz w celach badawczych i edukacyjnych. Stosowanie odstępstw może być praktykowane tylko wyjątkowo i w każdym przypadku musi być racjonalnie uzasadnione. Nadanie jakiemuś gatunkowi ptaka statusu „gatunku łownego” nie może być przykrywką do jego łatwej eksterminacji, z pominięciem obowiązku każdorazowego udowodnienia jego rzeczywistej szkodliwości.
Wprowadzanie i realizację DP w poszczególnych państwach śledzi międzynarodowy zespół specjalistów, zwany Komitetem ORNIS (ang. ORNIS Committee), czuwający jednocześnie nad poziomem naukowym i technicznym wykonywania postanowień Dyrektywy. Komitet ORNIS zarządza bazą danych (ang. ORNIS Data Base) założoną w 1991 roku, zawierającą informacje o ptakach i ich siedliskach we wszystkich państwach członkowskich Unii.
W momencie przystąpienia do Unii Europejskiej każde państwo akcesyjne musi mieć nie tylko gotową listę proponowanych Obszarów Specjalnej Ochrony lecz wymagane jest, aby obszary te były praktycznie ustanowione na drodze rozporządzeń administracyjnych.
|
|
