|
artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 2/2003 s.3-8 |
||
|
„NATURA 2000”
Dyrektywa Siedliskowa – założenia, realizacja, perspektywy (1)
|
||
Jezioro dystroficzne (naturalne dystroficzne zbiorniki wodne) otoczone płem mszarnym (obniżenia dolinkowe i pła mszarne). Rezerwat Leśne Oczko, Kaszubski Park Krajobrazowy, SOO Lasy Mirachowskie
Ogólna charakterystyka
Do najważniejszych aktów prawnych Unii Europejskiej dotyczących ochrony przyrody należy Dyrektywa Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny 92/43/EWG (Council Directive 92/43/EEC of 21 May on the conservation of natural habitats and of wild flora and fauna), uchwalona 21 maja 1992 i zmieniona Dyrektywą 97/62/EWG. w skrócie powszechnie jest nazywana Dyrektywą Siedliskową (Habitat Directive). Stanowiona jedno z najskuteczniejszych narzędzi wdrażania postanowień Konwencji Berneńskiej o ochronie europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk (Convention on the Conservation of Europaean Wildlife and Natural Habitats) z 1979 r., z którą stanowi spójną całość. Dyrektywa składa się z 24 artykułów, odnoszących się do aspektów prawnych, finansowych i naukowych, oraz z 6 załączników.
Wilgotne zagłębienie międzywydmowe
Podstawowym celem Dyrektywy Siedliskowej jest ochrona różnorodności biologicznej na obszarze państw członkowskich Unii Europejskiej. Zadanie to ma być realizowane poprzez 1/ ochronę siedlisk zagrożonych lub/i reprezentatywnych dla poszczególnych regionów biogeograficznych zjednoczonej Europy, 2/ zachowanie roślin i zwierząt rzadkich i zagrożonych na terenie Wspólnoty, realizowaną poprzez ochronę gatunkową i/lub ochronę ich siedlisk. Tym dwu blokom tematycznym podporządkowana jest cała struktura wewnętrzna dyrektywy. Artykuł 1 zawiera definicje, art. 2 określa cele dyrektywy (Niniejsza dyrektywa ma na celu przyczynienie się do zapewnienia różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny na europejskim terytorium państw członkowskich ... . Działania podejmowane zgodnie z niniejszą dyrektywą będą zaprojektowane tak, aby zachować siedliska przyrodnicze oraz gatunki dzikiej flory i fauny będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty w stanie sprzyjającym ochronie albo odtworzyć taki stan ... i ... będą uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturalne oraz cechy regionalne i lokalne), art. 3-9 dotyczą ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, natomiast art. 12-16 – obejmuje zagadnienia dotyczące ochrony gatunkowej. Fundamentalne znaczenie ma tu artykuł 3: Zostanie utworzona spójna Europejska Sieć Ekologiczna specjalnych obszarów ochrony, pod nazwą Natura 2000. Sieć ta, złożona z obszarów, w których znajdują się rodzaje siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku i i siedliska gatunków wymienionych w załączniku II, umożliwi zachowanie tych typów siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków w stanie sprzyjającym ochronie w ich naturalnym zasięgu lub ... odtworzenie takiego stanu ... Każde państwo członkowskie weźmie udział w tworzeniu Natury 2000 proporcjonalnie do reprezentacji na jego terytorium siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, o których mowa ... w tym celu każde państwo członkowskie wyznaczy ... specjalne obszary ochrony (SOO). Artykuły 4-16 regulują przede wszystkim kryteria typowania, procedury powoływania SOO oraz zasady ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, tych ostatnich zarówno na SOO, jak i poza nimi; chronione siedliska i gatunki oraz kryteria wyznaczania SOO zostały wymienione w załącznikach omówionych w dalszej części niniejszego artykułu. Artykuł 17 dyrektywy reguluje zasady sporządzania raportów, art. 18 zaleca prowadzenie odpowiednich badań naukowych i monitoringu siedlisk, art. 19 określa procedury zmiany załączników, art. 20-21 zaleca utworzenie komitetu wspierającego prace Komisji Europejskiej i określa podstawowe zasady jego działania, art. 22 reguluje zasady reintrodukcji i introdukcji gatunków.
Zmiennowilgotna łąka trzęślicowa. Rezerwat Piaśnickie Łąki,
Znaczna część definicji stosowanych w Dyrektywie Siedliskowej została wprowadzona do obowiązującej obecnie Ustawy o Zmianie Ustawy o Ochronie Przyrody z 7 grudnia 2000 roku, a pozostałe znalazły się w przygotowywanym projekcie nowej Ustawy, dostępnym m. in. na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska, Klubu Przyrodników i Salamandry. w części pojawiły się jako nowe w polskiej ochronie przyrody, a ponieważ niektóre z nich odbiegają od przyjętych u nas w ekologii – budziły i budzą nadal pewne kontrowersje, zwłaszcza siedlisko gatunku. Najwięcej dyskusji wywołało jednak pojęcie (i ochrona) siedlisk przyrodniczych, które w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej (i w ślad za nią Ustawy) „oznaczają obszary lądowe lub wodne wyodrębnione w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno całkowicie naturalne, jak i półnaturalne“. W ich obrębie szczególne znaczenie mają siedliska przyrodnicze będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (w skrócie o znaczeniu wspólnotowym), które występują na terenie państw Wspólnoty i: ● są zagrożone zanikiem w swoim naturalnym zasięgu lub ● mają niewielki obszar występowania w wyniku regresji lub uwarunkowań naturalnych lub ● są doskonałymi przykładami cech typowych dla regionów biogeograficznych, na obszarze których leżą kraje Wspólnoty Europejskiej (alpejski, atlantycki, kontynentalny, makaronezyjski i śródziemnomorski). Polska niemal w całości leży w obszarze kontynentalnymi w bardzo niewielkiej części w alpejskim. Za typy siedlisk o priorytetowym znaczeniu (priorytetowe siedliska przyrodnicze) Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność, gdyż ich zasięgi w całości lub większej części mieszczą się na terenie Wspólnoty; w praktyce oznacza to uzależnienie dalszego ich istnienia od właściwych działań ochronnych prowadzonych przez kraje członkowskie (to samo dotyczy gatunków priorytetowych). |
Stan ochrony siedliska przyrodniczego oznacza sumę oddziaływań na siedlisko przyrodnicze i jego typowe gatunki; oddziaływania te mogą mieć wpływ na rozmieszczenie, strukturę i funkcjonowanie tego siedliska, a w odniesieniu do stanu ochrony gatunków – wpływ na rozmieszczenie i wielkość populacji. Wśród gatunków, będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, są gatunki podatne na zagrożenie (które w najbliższej przyszłości mogą stać się zagrożonymi, o ile nadal będą utrzymywać się czynniki zagrożenia), rzadkie (odpowiadające kategorii R w czerwonych listach), endemiczne i wymagające specjalnej uwagi na charakter ich siedliska oraz w różny sposób zagrożone eksploatacją. Do gatunków zagrożonych na terenie Wspólnoty nie zalicza się osiągających tu kres swego zasięgu, w którego centrum nie są zagrożone. Obszar o znaczeniu Wspólnotowym jest to ostoja, która w znaczący sposób przyczynia się do zachowania lub odtworzenia stanu sprzyjającego ochronie środowiska przyrodniczego wymienionego w załączniku i lub gatunku z załącznika II, a także może znacząco przyczynić się do spójności Sieci Natura 2000. Specjalny obszar ochrony (SOO) oznacza obszar mający znaczenie dla Wspólnoty wyznaczony przez akt prawny, administracyjny lub umowę, w którym stosowane są konieczne działania ochronne w celu zachowania siedlisk przyrodniczych i/lub populacji gatunków, dla których obiekt został wyznaczony.
O ile problematyka ochrony gatunków jest powszechnie znana, podobnie jak same gatunki są dobrze wydzielone, opisane i stosunkowo dobrze poznane pod względem zasięgów, biologii, zagrożeń i innych cech, a także standardem jest już ochrona gatunków poprzez ochronę ich siedlisk, to zagadnienie chronionych siedlisk przyrodniczych jest u nas nowe, które pojawiło się dopiero w trakcie prac nad Natura 2000 i zostało wprowadzone do naszego prawa ochrony przyrody pod wpływem Dyrektywy Siedliskowej. Typy siedlisk przyrodniczych będących w kręgu zainteresowań Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony to tytuł załącznika I, który zawiera wykaz 197 rodzajów siedlisk, w tym 61 priorytetowych. Ich opisy i zasady identyfikacji są zebrane w osobnym „Podręczniku interpretacji siedlisk europejskich“ (Interpre- tation manual of Europaean habitats). Opis każdego typu siedliska w „Podręczniku ... “ zawiera m. in. takie cechy siedlisk, jak numer kodu Natura 2000, definicja, zasięg geograficzny, gatunki roślin i zwierząt oraz zbiorowiska roślinne lub syntaksony wyższej rangi związane z danym typem siedliska jako ich wyznaczniki, występowanie w kompleksach przestrzennych, zróżnico- wanie lokalnosiedliskowe i regionalne, dynamika, odniesienia do innych systemów, w tym innych szkół klasyfikacji roślinności, a także kody CORINE i siedlisk Palearktyki. Bardzo ważną rolę pełnią tu zbiorowiska roślinne, które stanowiąc najbardziej syntetyczne odbicie uwarunkowań siedliskowych są najlepszymi identyfikatorami typów siedlisk przyrodniczych. Jednak, zdaniem autora niniejszego artykułu, kryteria wydzielania siedlisk przyrodniczych w Podręczniku są w wielu przypadkach niejednorodne, co komplikuje i tak niełatwe zadanie identyfikacji siedlisk i różnych problemów z nimi związanych, np. oceny zagrożeń czy reprezentatywności. a więc w niektórych przypadkach całe typy siedlisk mieszczą się w granicach amplitudy ekologicznej jednego zespołu roślinnego w ujęciu fitosocjologicznej szkoły środkowo-europejskiej (np. lasu grądowego Galio-Carpinetum), w innych – zawierają się w zakresie związku, rzędu lub klasy zespołów (np. słone łąki z rzędu Glauco-Puccinetalia), a w jeszcze innych mieszczą się tu także całe heterogeniczne kompleksy, jak np. ujścia rzek, duże płytkie zatoki, laguny, morskie klify, wyspy północnego Bałtyku i inne. Odpowiadają one jednostkom znacznie wyższego rzędu w klasyfikacji biotopów HELCOM przeprowadzonej w 1998 r. dla potrzeb czerwonej listy biotopów strefy przymorskiej krajów nadbałtyckich, mianowicie kompleksom biotopów.
Załącznik II zawiera gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony, a ich lista obejmuje 360 taksonów roślin i grzybów oraz 222 gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków, których dotyczy Dyrektywa Ptasia). Wraz z siedliskami przyrodniczymi są one podstawą wyznaczania SOO. Niezależnie od ochrony obszarowej, dyrektywa zaleca ochronę gatunkową: załącznik IV wylicza gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony. Ich wykaz obejmuje 59 gat. roślin i 308 gat. zwierząt, a zasady ochrony nie różnią się istotnie od przyjętych w Polsce. Załącznik V obejmuje rośliny i zwierzęta, których eksploatacja i pozyskanie ze stanu dzikiego mogą podlegać zarządzaniu, natomiast Załącznik VI wylicza zabronione metody odławiania i zabijania zwierząt.
Dyrektywa określa procedury wyznaczania SOO oraz podstawowe zasady ochrony ich przyrody oraz użytkowania. Państwa członkowskie mają zatem m. in. obowiązek ustalenia i skutecznej realizacji działań ochronnych, aby nie dopuścić do utraty walorów przyrody SOO, opracować plany zagospodarowania przygotowane specjalnie dla SOO lub zintegrowane z innymi planami rozwoju w przypadku gospodarczego użytkowania SOO, a także uwzględniać zadania ochrony przyrody w SOO w planach sporządzanych dla ich sąsiedztwa. Ochrona gatunków i siedlisk priorytetowych może być finansowana lub współfinansowana przez Wspólnotę. Merytoryczne warunki tworzenia SOO są zawarte w załączniku III Kryteria wyboru obszarów kwalifikujących się dookreślenia jako obszary będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty i wyznaczenia jako specjalne obszary ochrony. Brane są tu pod uwagę m. in. takie cechy siedlisk przyrodniczych jak stopień reprezentatywności, zajmowana powierzchnia oraz stopień zachowania i możliwość odbudowy, a w odniesieniu do gatunków – wielkość i zagęszczenie populacji w ostoi w stosunku do całości w granicach państwa, stan zachowania ich siedlisk, stopień izolacji. Dane te, wraz z innymi elementami przyrodniczej charakterystyki poszczególnych SOO są zawarte w Standardowym Formularzu Danych, niezbędnym dla wytypowania i powołania ostoi. Procedura powoływania SOO obejmuje 3 etapy: w pierwszym kraj członkowski lub kandydujący przygotowuje krajową listę obszarów Natura 2000, następnie Komisja Europejska ocenia propozycje i tworzy listę Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym, po czym kraj członkowski formalnie ustanawia każdy z zaakceptowanych obszarów. Należy podkreślić, że jeszcze w żadnym z krajów członkowskich Sieć Natura 2000 formalnie nie funkcjonuje i w całej Piętnastce oraz w dziesięciu krajach kandydujących jest ona przygotowywana równolegle, przy czym stopień zaawansowania prac jest dość zróżnicowany w obrębie obu grup krajów, niezależnie od ich statusu.
Torfowisko wysokie (kotłowe, w zagłębieniu
wytopiskowym),
|
|
