artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 1/2003 s.3-4 

„NATURA 2000”  - koncepcja i podstawy prawne

„NATURA 2000”, definiowana także jako „Europejska Sieć Ekologiczna”, to system obszarów chronionych, który ma zapewnić trwałą egzystencję florze i faunie Starego Kontynentu, zachowanie cennych, a przy tym zagrożonych siedlisk przyrodniczych oraz integrację ochrony przyrody z działalnością człowieka. Jest inicjatywą Unii Europejskiej i swym zasięgiem ma obejmować wszystkie państwa należące do Wspólnoty Europejskiej. Jej podstawowym celem jest ochrona przyrodniczego dziedzictwa Europy i realizacja idei zrównoważonego rozwoju w skali ponad krajowej, co z natury rzeczy wymaga zgodnego i skoordynowanego współdziałania państw i społeczeństw i co nie powinno budzić niczyich wątpliwości. Niestety, jeśli z realizacją „NATURY” sporo nadziei pokładają przyrodnicy, to w odbiorze znacznej części społeczeństwa nie związanego zawodowo, społecznie lub emocjonalnie z ochroną przyrody jest ona postrzegana jako zagrożenie rozwoju gospodarczego, społecznego lub wręcz cywilizacyjnego na obszarach objętych granicami „oczek” tej sieci. Czytelnikom „Parków Narodowych” nie trzeba wyjaśniać sensu ochrony przyrody i korzyści wynikających ze zjednoczenia wysiłków na rzecz ochrony europejskiej przyrody, warto jednak w kilku kolejnych artykułach przybliżyć prawne, metodyczne, organizacyjne i finansowe aspekty ustanawiania i funkcjonowania obszarów „NATURA 2000”, jak również zaprezentować, choćby w największym skrócie obszary, które najprawdopodobniej już wkrótce zostaną zaproponowane przez Polskę Komisji Europejskiej.

Podstawę prawną ochrony europejskiej flory, fauny i siedlisk stanowią dwa akty: (1) Dyrektywa 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią, uchwalona 2 kwietnia 1979 r., a następnie zmodyfikowana dyrektywami 81/854/EWG, 85/411/EWG, 86/122/ EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG oraz (2) Dyrektywa 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową, uchwalona 21 maja 1992 r. i zmieniona dyrektywą 97/62EWG. Obie dyrektywy są uzupełnione przez decyzje Komisji Europejskiej, które odnoszą się do metodycznych i formalnych aspektów wdrażania koncepcji „NATURA 2000”. Obie także zawierają zakazy i nakazy niezwiązane bezpośrednio z obszarami sieci, ale – szerzej – z ochroną dzikiej flory i fauny na kontynencie europejskim.

Dyrektywa Ptasia nakłada na wszystkie kraje członkowskie Wspólnoty Europejskiej obowiązek podjęcia odpowiednich działań legislacyjnych, ochronnych, kontrolnych i monitoringowych w celu zapewnienia trwałej egzystencji wszystkim, dziko żyjącym gatunkom europejskiej awifauny (w tym także ptakom związanym ze środowiskiem mórz i reprezentującym gatunki tylko czasowo związane z kontynentem europejskim), wprowadzenia prawnej regulacji zasad pozyskiwania i handlu ptakami łownymi oraz eliminacji niedopuszczalnych (niehumanitarnych) metod ich odłowu i zabijania.

Dyrektywa Ptasia wyposażona jest w 5 załączników, z których pierwszy zawiera listę 180 gatunków ptaków wymierających lub zagrożonych głównie wskutek niekorzystnych zmian typowych dla nich siedlisk, często bardzo rzadkich, które w naszym kraju coraz częściej nazywamy „gatunkami specjalnej troski” i dla ochrony których Dyrektywa nakazuje wytypowanie tzw. obszarów specjalnej ochrony (OSO), zwanych potocznie „obszarami ptasimi”. Ostoje ptasie – to jedna z dwóch zasadniczych składowych sieci NATURA 2000, a troska o zachowanie takich ostoi w stanie zgodnym z potrzebami życiowymi ptaków (w praktyce – w stanie nie gorszym niż w momencie ich ustanowienia) – to podstawowy sposób ochrony ptaków. Wybór OSO nie jest dobrowolny, dyrektywa nakazuje bowiem uwzględnienie dość precyzyjnych kryteriów ilościowych, opracowanych przez Bird Life International. 

Dwuczęściowe załączniki II i III do Dyrektywy Ptasiej zawierają – odpowiednio – spis gatunków, na które wolno polować bądź na terenie całej Wspólnoty, bądź w poszczególnych państwach na mocy prawa krajowego (co wymaga uzgodnienia w odrębnym dokumencie) oraz spis gatunków, które mogą być przedmiotem obrotu, transportu lub przetrzymywania w celach handlowych, pod warunkiem legalnego ich pozyskania w krajach członkowskich i tych gatunków, którymi wolno handlować zgodnie z prawem w danym kraju. Treścią załącznika IV są nieakceptowane w krajach Wspólnoty Europejskiej metody odłowu lub zabijania ptaków, przede wszystkim ze względu na ich niską selektywność, natomiast w załączniku V zawarto kilka propozycji badań naukowych lub ekspertyz, które powinny przyczynić się do wzrostu efektywności ochrony ptaków.

Dyrektywa Siedliskowa wymaga od krajów członkowskich UE ochrony naturalnych typów siedlisk oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, jako podstawowego sposobu zachowania zdolnych do życia populacji w ich naturalnym środowisku. 

  W zamierzeniu jej autorów ma być ona skutecznym narzędziem realizacji postanowień Konwencji Berneńskiej. Podobnie, jak Dyrektywa Ptasia, także Dyrektywa Siedliskowa zawiera kilka załączników, precyzujących jej zakres.

I tak, w załączniku I wymieniono 198 typów siedlisk, wśród których 61 nadano rangę priorytetowych, wymagających wyznaczenia tzw. specjalnych obszarów ochrony (SOO), ze względu na ich rzadkość lub (i) zagrożenie. Poszczególne typy siedlisk zostały opisane w przewodniku pt. „Interpretation Manual of Europaean Union Habitats” (1999), zaś podstawą ich klasyfikacji jest system PHYSIS, opracowany na użytek programu CORINE. Załącznik II stanowi lista 483 taksonów roślin oraz 222 taksonów zwierząt (zazwyczaj gatunków, choć także rodzin lub podgatunków), wśród których pewne wyróżniono jako priorytetowe, ale dla ochrony wszystkich, zgodnie z dyrektywą, należy – podobnie jak w przypadku siedlisk – wyznaczyć specjalne obszary ochrony. Oba rodzaje SOO nazywane są potocznie „obszarami siedliskowymi” i stanowią drugi składnik obszarów NATURA 2000.

Załącznik III do Dyrektywy Siedliskowej określa kryteria selekcji (na szczeblu krajowym) oraz identyfikacji (na szczeblu Komisji Europejskiej) obszarów wstępnie uznanych jako te o znaczeniu wspólnotowym (OZW), a następnie zatwierdzanych jako specjalne obszary ochrony. Załącznik IV zawiera listę taksonów roślin i zwierząt, które na terenie Wspólnoty Europejskiej wymagają ścisłej ochrony, zaś V – listę roślin i zwierząt tych taksonów, których pozyskanie ze stanu dzikiego może podlegać reglamentacji. W ostatnim, VI załączniku wymienione są zabronione metody odławiania i zabijania ssaków i ryb.

Polskę obowiązuje wytypowanie OSO dla ok. 120 gatunków ptaków oraz SOO dla 68 typów siedlisk, 70 gatunków zwierząt i 22 gatunków roślin. Warto zaznaczyć, że wprawdzie OSO i SOO wyznacza się na podstawie innych kryteriów, to obszary te mogą się w poszczególnych przypadkach pokrywać, całkowicie lub częściowo, i tak w istocie będzie, przynajmniej w naszym kraju. Lista typów siedlisk i lista gatunków, wymienionych w dyrektywie siedliskowej, mogą być weryfikowane i uzupełniane. Z pewnością jedno i drugie będzie miało miejsce po rozszerzeniu Wspólnoty Europejskiej o 10 nowych państw, Polska zresztą już zgłosiła swoje propozycje, wstępnie zaakceptowane przez Komisję Europejską. Tryb zatwierdzania „obszarów ptasich”, jako elementów sieci „NATURA 2000”, jest stosunkowo prosty. Jeśli są one wyznaczone zgodnie z kryteriami Dyrektywy Ptasiej – niejako automatycznie stają się jej elementem. Państwa przesyłają informację o poszczególnych OSO na swoim obszarze zgodnie z formułą Standardowego Formularza Danych, narzuconą przez Decyzję Komisji 97/266/WE, a Komisja je zatwierdza. Problem jest tylko wówczas, gdy Komitet do spraw ptaków – Ornis, złożony z przedstawicieli każdego kraju członkowskiego UE, stwierdzi zbyt małą liczbę obszarów w stosunku do danych europejskiej bazy danych ostoi ptasich. Taki kraj poddany jest osądowi Trybunału Sprawiedliwości, który w orzeczeniach konsekwentnie wyklucza możliwość kierowania się względami ekonomicznymi podczas wyznaczania OSO.

Wyznaczanie sieci SOO odbywa się w trzech etapach. W pierwszym państwo przedstawia krajową listę proponowanych obszarów, uwzględniających kryteria przewidziane w załączniku III Dyrektywy Siedliskowej. W przypadku typów siedlisk odwołują się one do reprezentatywności danego typu na danym obszarze, jego powierzchni w stosunku do powierzchni zajmowanej w kraju oraz stopnia zachowania, właściwej dla typu, struktury i funkcji siedliska, w tym możliwość renaturalizacji oraz globalnej oceny wartości obszaru. W przypadku gatunków istotna jest zwłaszcza wielkość (liczebność) populacji na danym obszarze, zwłaszcza w stosunku do populacji w całym kraju oraz stan zajmowanego siedliska. W drugim etapie Komisja Europejska oceni, które z proponowanych obszarów zasługują na status obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW), jako potencjalnych składników „Natura 2000”. Warto tu jednak zaznaczyć, że obszary reprezentujące priorytetowe typy siedlisk i wyznaczone dla ochrony priorytetowych gatunków stają się takimi obszarami automatycznie. W trzecim etapie, po zatwierdzeniu przez Komisję poszczególnych OZW, państwa członkowskie powinny formalnie wyznaczyć te obszary jako specjalne obszary ochrony. Oznacza to, że państwa są zobowiązane do ustalenia formy ochrony każdego obszaru oraz – jeśli obszar tego wymaga – do opracowania i wdrożenia planu jego ochrony.

Zgodnie z art. 6 Dyrektywy Siedliskowej każde państwo członkowskie UE jest odpowiedzialne za utrzymanie spójności ekologicznej sieci „NATURA 2000”, co zobowiązuje do opracowania ramowej, krajowej strategii jej ochrony.

Ewa SYMONIDES

(e-mail: esymonid@mos.gov.pl)