artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 4/2003 s.2-9 

„NATURA 2000”

Projektowana sieć Natura 2000 w Polsce

a krajowy system obszarów chronionych (1)

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie – torfowisko Baligówka

Czy Natura 2000 ma zastąpić krajowy system obszarów chronionych?

Główny cel tworzenia obszarów chronionych to zapewnienie trwałej egzystencji flory i fauny poprzez ochronę ich zasobów genowych w biocenozach i ekosystemach, przy czym ważna jest ochrona nie tylko najcenniejszych pozostałości pierwotnej przyrody, ale i układów półnaturalnych, odgrywających współcześnie istotną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, a także zachowanie form geomorfologicznych i krajobrazów, zarówno tych naturalnych, jak i kulturowych. Zgodnie z obowiązującą w naszym kraju ustawą o ochronie przy- 22 rody, przestrzenne formy ochrony obejmują: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, a także pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Pierwsze cztery kategorie tworzą tzw. krajowy system obszarów chronionych (KSOCh), stanowiący przestrzenny układ wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi (Ustawa o ochronie przyrody, rozdz. 13, art., 2). Obszary składające się na ten system wyznaczane są na mocy ustawy o ochronie przyrody przez właściwe organy administracji. Zasadniczo, nie ma obowiązujących kryteriów wyznaczania elementów krajowej sieci obszarów chronionych, choć podejmowane są próby ich opracowania. Badania naukowe dostarczają informacji o wartościach przyrodniczych i/lub krajobrazowych w danym regionie, zasługujących na ochronę w takiej czy innej formie, a zasięg i efektywność działań na rzecz tej ochrony zależy głównie od aktywności lokalnych ośrodków naukowych, organizacji pozarządowych i lokalnych władz.

Kosodrzewina na torfowisku Baligówka

(Torfowiska Orawsko-Nowotarskie)

Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej, oprócz krajowego systemu obszarów chronionych, istotne znaczenie w ochronie różnorodności biologicznej będzie spełniała ekologiczna sieć Natura 2000. O ile zadaniem krajowego systemu jest zabezpieczanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych ważnych w skali kraju i poszczególnych jego regionów, o tyle Natura 2000 ma zabezpieczać różnorodność biologiczną w skali całej Europy (a ściślej wyróżnionych na naszym kontynencie regionów biogeograficznych). Do wyznaczania obszarów Natura 2000 zobowiązują Dyrektywy Siedliskowa i Ptasia, najważniejsze akty prawne Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Postanowienia dyrektyw muszą być przełożone na prawo krajowe, a więc tworzenie obszarów Natura 2000 równie . będzie zapisane w ustawie o ochronie przyrody. W planach nowelizacji aktualnej ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. przewiduje się wprowadzenie w naszym kraju nowej formy ochrony – obszaru Natura 2000. Nie będzie potrzeby dodatkowej ochrony obszarów sieci Natura 2000 w ramach krajowego systemu. Co prawda, obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów już chronionych jedną lub różnymi formami ochrony przyrody wymienionymi w art. 13 ust. 1-3, 4-6 ustawy z dnia 16 października 1991 roku, ale także obszary oraz obiekty niechronione.  

Dyrektywy nie narzucają reżimu ochronnego, który powinien obowiązywać na obszarach Natura 2000. Każdy kraj sam decyduje, czego wymaga zachowanie we właściwym stanie elementów przyrodniczych, dla których ochrony wyznaczono dany obszar Natura 2000. W myśl zasad rozwoju zrównoważonego, na obszarach Natura 2000, tam gdzie to tylko możliwe, zakłada się łączenie funkcji ochronnych z gospodarowaniem człowieka. Na zbliżonej zasadzie funkcjonują polskie parki krajobrazowe.

Na sieć Natura 2000 składają się dwa niezależnie wyznaczane podsystemy: Obszary Specjalnej Ochrony (OSO, ang. SPA), czyli obszary ptasie i Specjalne Obszary Ochrony (SOO, ang. SAC), czyli obszary siedliskowe. Obszary ptasie to obszary ważne dla ochrony siedlisk określonych gatunków ptaków we wszystkich okresach ich całorocznego cyklu życiowego: lęgowym, wędrówkowym i zimowym. Dotyczy to gatunków lęgowych wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej i/lub gatunków regularnie występujących ptaków wędrownych, nie wymienionych w tym załączniku. Wyznaczanie obszarów ptasich oparte jest o kryteria ilościowe zdefiniowane na bazie kryteriów BirdLife International. Z kolei Specjalne Obszary Ochrony to obszary ważne dla zachowania lub odtworzenia określonych rodzajów siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej i siedlisk gatunków wymienionych w załączniku II tej dyrektywy. Kryteria selekcji tych obszarów określone są w załączniku III DS. Pozwalają one ocenić, czy obszar, na którym stwierdzono występowanie danego rodzaju siedliska lub gatunku z załącznika I lub II, ma istotne znaczenie dla ich zachowania. Nie są to kryteria ilościowe, jak te dla obszarów ptasich. W przypadku rodzajów siedlisk przyrodniczych kryteria odwołują się m.in. do ich reprezentatywności, względnej powierzchni oraz stopnia zachowania struktury i funkcji, a w przypadku gatunków - do wielkości i izolacji populacji gatunku na danym obszarze w stosunku do populacji krajowej oraz do zachowania cech siedliska ważnych dla gatunku. Metodyka typowania SOO nie ogranicza się tylko do zastosowania podstawowych kryteriów podanych w załączniku III. Każdy kraj członkowski wypracowuje ją na własny użytek, w oparciu o ten załącznik, z uwzględnieniem zapisów różnych artykułów Dyrektywy Siedliskowej.

Z uwagi na określone metodyczne podstawy typowania obszarów Natura 2000, nie byłoby możliwe wyznaczenie elementów sieci jedynie spośród obiektów prawnie chronionych w Polsce. Niemniej jednak analiza tych obiektów pod kątem ich znaczenia dla rodzajów siedlisk i gatunków wymagających ochrony w formie SOO i OSO zgodnie z Dyrektywami Siedliskową i Ptasią, była punktem wyjścia w pracach nad siecią Natura 2000 w Polsce. Gdyby istniejący w kraju system obszarów chronionych zabezpieczał wspomniane siedliska i gatunki w wystarczającym stopniu, desygnowanie dodatkowych obszarów dla ich ochrony nie miałoby uzasadnienia. Spośród aktualnie istniejących elementów KSOCh przede wszystkim przeanalizowano możliwość włączenia do sieci Natura 2000 obiektów chronionych jako parki narodowe, parki krajobrazowe oraz rezerwaty przyrody. Tereny te obejmują na ogół najcenniejsze fragmenty naszej przyrody, posiadają zazwyczaj solidną dokumentację przyrodniczą, a często równie. plany í 33 ochrony. Wartość poszczególnych obszarów chronionych jako potencjalnych elementów sieci Natura 2000 określano w świetle kryteriów z załącznika III DS służących do identyfikacji tzw. Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym, czyli przyszłych SOO oraz kryteriów BirdLife International służących do identyfikacji OSO.

Widok z Torfowisk Orawsko-Nowotarskich na Tatry

ciąg dalszy >>>