artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 1/2004  s.4-7 

„NATURA 2000”

Ochrona roślin w projektowanej sieci Natura 2000 (1)
Rośliny jako podstawa wyznaczania obszarów Natura 2000

Obuwik pospolity

Jednym z motywów wyznaczania obszarów do ekologicznej sieci Natura 2000 jest występowanie istotnych w skali kraju populacji gatunków roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (DS). W chwili rozpoczęcia w Polsce prac nad siecią, załącznik ten obejmował 24 gatunki roślin, w tym 7 mchów wystę-pujących w naszym kraju. Spośród roślin naczyniowych dwa to gatunki wymarłe w stanie dzikim (jezierza giętka Najas flexilis, marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia), jeden znany z pojedynczego stanowiska (kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia) i nie obserwowany w ostatnich kilkunastu latach, a kilka kolejnych to gatunki notowane na pojedynczych stanowiskach. Tylko nieliczne taksony z tej listy są szerzej rozmieszczone w Polsce, choć nie oznacza to, że są pospolite. Także mchy wymienione w załączniku należą do rzadkich w Polsce, większość z nich znanych jest najwyżej z kilku stanowisk. Tak więc oczywiste było, że lista gatunków konstruowana w założeniu dla krajów Europy Zachodniej nie odzwierciedla zagrożeń flory naszej części kontynentu i nie zapewni ochrony jej odpowiedniej reprezentacji. Polska, podobnie jak pozostałe kraje akcesyjne, zgłosiła więc do Komisji Europejskiej propozycje uzupełnienia załączników DS. Były to 64 gatunki roślin naczyniowych. Po rozpatrzeniu wniosków Komisja zaakceptowała 18 z nich. Ponadto, z inicjatywy Słowacji i Czech, zostały włączone do załącznika II jeszcze dwa gatunki, które występują także na terytorium Polski. Tak więc łącznie 44 gatunki roślin (Tab. 1) mogą być podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000 w naszym kraju. Uznano też, że 10 z nich to gatunki priorytetowe (zgodnie z traktatem akcesyjnym), czyli takie, za których zachowanie Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność.

 Stan, zagrożenia i ochrona flory w Polsce

 W Polsce, podobnie jak na całym terytorium Europy, obserwuje się wzrastające zagrożenie flory. W Polsce wymarło już przynajmniej 38 gatunków roślin naczyniowych. Wiele innych traci swoje stanowiska, kurczą się ich zasięgi.

Wyrazem stanu zagrożenia flory są tzw. czerwone księgi i czerwone listy. Opublikowana w 1992 roku Czerwona Lista Roślin Naczyniowych obejmuje 418 pozycji. 

Zdecydowana większość, bo ok. 70% z nich, znalazło się później w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2001 r.). Opisuje ona 296 taksonów roślin naczyniowych, co stanowi ok. 15% naszej flory. Trzeba tu zaznaczyć, że w Księdze tej mogły się znaleźć jedynie te gatunki, o których dysponujemy wystarczającą informacją na temat stanu ich populacji. Tak więc zawartość Księgi odzwierciedla w pewnym sensie stan wiedzy na temat zagrożenia naszej flory. 

Sieć Natura 2000 będzie pewnym uzupełnieniem naszego krajowego systemu ochrony przyrody, koncentrując się na zabezpieczeniu tylko tej części zasobów, która jest istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Są to zarazem gatunki w większości zagrożone w Polsce i podlegające ochronie. Spośród wymienionych 44 gatunków roślin z załącznika II, 29 jest chronionych prawnie w Polsce (Rozp. MŚ. z dnia 11 września 2001 r., Dz. U. Nr 106, poz. 1176). Zdecydowana większość roślin naczyniowych, bo 31 (na 37 taksonów z załącznika II DS), zostało opisanych w Czerwonej Księdze Roślin. Wśród nich 2 gatunki zakwalifikowano do kategorii EX – całkowicie wymarłych, 2 do EW – wymarłych w stanie dzikim, natomiast w grupie taksonów wysokiego ryzyka, obejmujących gatunki krytycznie zagrożone (CR) – 9 spośród 74 w Polsce, zagrożone (EN) – 7 z 59 taksonów w Polsce, i narażone (VU) – 10 z 102 w Polsce, łącznie 26 gatunków. Ponad-to 1 zaliczono do grupy niskiego ryzyka (LR). W stosunku do pozostałych brak pełnej informacji, dotyczącej zarówno ich rozmieszczenia, jak i wielkości ich populacji oraz trendów liczebności w skali całej Polski.

Główną przyczyną zagrożenia naszej flory jest niszczenie siedlisk. Negatywnie oddziałuje zarówno intensyfikacja gospodarki rolnej, urbanizacja, industrializacja, jak i zaniechanie użytkowania gruntów, co uruchamia naturalne procesy sukcesyjne. Ten drugi wariant jest szczególnie niebezpieczny w przypadku gatunków zajmujących siedliska półnaturalne, a więc przede wszystkim łąki i murawy. Większość silnie zagrożonych gatunków jest wysoko wyspecjalizowana, o wąskiej amplitudzie ekologicznej. Ich zachowanie w dłuższym okresie wymaga stosowania zabiegów ochrony czynnej i monitorowania stanu populacji. Takie właśnie działania są przewidziane na obszarach Natura 2000. Nawet na obszarach chronionych, należących do Skarbu Państwa, nie jest łatwo zaplanować i wykonywać zabiegi ochrony czynnej, gdyż są one czasochłonne i bardzo kosztowne. W sytuacji, gdy znaczna część gruntów należy do właścicieli prywatnych, nie ma z kolei możliwości zmuszenia kogokolwiek, aby kontynuował ekstensywny proces gospodarowania w rolnictwie, co sprzyja utrzymaniu szeregu siedlisk i gatunków. Sieć Natura 2000, poprzez wdrażanie systemu rekompensat dla osób prywatnych, stwarza możliwość prowadzenia prac, mających na celu utrzymanie siedlisk wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin.

ciąg dalszy >>>

Tab. 1. Gatunki roślin z załącznika II DS występujące w Polsce
(gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe)