artykuł opublikowany w kwartalniku „Parki Narodowe” Nr 2/2004 s.8-12 

„NATURA 2000”

Gatunki zwierząt jako podstawa tworzenia Specjalnych Obszarów

Ochrony w projektowanej sieci Natura 2000 w Polsce (1)

Świstaki  Fot. D. Pawłowski 

Sieć Natura 2000 ma pełnić kluczową rolę w ochronie różnorodności biologicznej terytorium Wspólnoty Europejskiej, m.in. poprzez zabezpieczenie siedlisk określonych gatunków zwierząt w obrębie Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO). Gatunki zwierząt o znaczeniu dla Wspólnoty, których zachowanie wymaga tworzenia SOO, wymienione są w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, najważniejszego aktu prawnego UE w zakresie ochrony przyrody. Załącznik ten nie obejmuje gatunków ptaków, których ochrona jest przedmiotem osobnego dokumentu - Dyrektywy Ptasiej. 

W swoim aktualnym kształcie załącznik II Dyrektywy Siedliskowej obejmuje 159 taksonów i 4 całe rodzaje kręgowców oraz 134 gatunki bezkręgowców (m.in. 38 gat. chrząszczy, 37 gat. motyli, 11 gat. ważek, 33 gat. mięczaków). Spośród nich do fauny Polski zaliczanych jest 49 taksonów kręgowców (gatunków i podgatunków) i 42 gatunki bezkręgowców – w sumie 91 taksonów, w tym 13 priorytetowych (Tabela 1). W tej liczbie są 22 taksony (11 kręgowców i 11 bezkręgowców) wprowadzone niedawno (kwiecień 2003) do załącznika II na mocy Traktatu Akcesyjnego, jako uzupełnienia ważne z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej krajów akcesyjnych. W swojej pierwotnej wersji załącznik II odzwierciedlał punkt widzenia ekspertów Europy Zachodniej na potrzeby ochrony najcenniejszych gatunków. Polska zaproponowała jego uzupełnienie o 55 gatunków, z których 16 zostało ostatecznie zaakceptowanych przez ekspertów unijnych. Ponadto, wśród zaakceptowanych propozycji sąsiednich krajów akcesyjnych znalazło się 6 gatunków należących do naszej fauny, które także muszą być uwzględnione przy planowaniu sieci Natura 2000 w Polsce. 

Status ochronny i zagrożenie gatunków o znaczeniu europejskim w Polsce

Gatunki z załącznika II nie muszą być gatunkami ściśle chronionymi. Dyrektywa wymaga jedynie ochrony pewnej ich reprezentacji w ramach sieci Natura 2000. Niemniej jednak większość zaliczanych do polskiej fauny taksonów z tego załącznika cieszy się w Polsce ochroną prawną. 

W sumie 76 gatunków ma status ściśle chronionych, 2 podlegają ochronie gatunkowej częściowej a 3 – ochronie rybackiej. Pozbawionych ochrony jest tylko kilka gatunków bezkręgowców.

Stan zagrożenia fauny w Polsce najlepiej ilustrują tzw. czerwone księgi i czerwone listy. Najbardziej aktualnym opracowaniem w tym względzie jest „Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” z 2002. Opisuje ona łącznie 2769 gatunków: 151 kręgowców (w tym 78 ptaków) i 2618 bezkręgowców, z których przytłaczającą większość, tj. 83%, stanowią owady. 

Większość znanych z terenu Polski kręgowców z załącznika II DS to gatunki w różnym stopniu zagrożone w skali kraju, na co wskazuje ich obecność na krajowej czerwonej liście – 41 spośród 49 gatunków. Z tej liczby 3 zaklasyfikowane są jako wymarłe EX (suseł moręgowany Spermophilus citellus, norka europejska Mustela lutreola, jesiotr zachodni Accipenser sturio), 3 jako krytycznie zagrożone CR, 13 jako zagrożone EN, 1 jako narażony VU, 13 jako bliskie zagrożenia, 4 jako gatunki najmniejszej troski LC i 4 jako gatunki o słabo rozpoznanym statusie i bliżej nieokreślonym zagrożeniu DD. Spośród 27 kręgowców (bez ptaków) z tzw. grupy wysokiego ryzyka (CR+EN+VU) w Polsce, 10 nie znalazło się w załączniku II (borowiaczek Nyctalus leisleri, zając bielak Lepus timidus, żołędnica Eliomys quercinus, żbik Felis silvestris, gniewosz plamisty Coronella austriaca, wąż Eskulapa Elaphe longissima, troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris, piekielnica Alburnoides bipunctatus, iglicznia Sygnathus typhle i dennik Liparis liparis); ich zagrożenie w innych częściach europejskiego zasięgu nie jest tak duże. Wydaje się, że z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej środkowo-wschodniej Europy pożądane byłoby wprowadzenie do załącznika II przynajmniej żołędnicy, rzadkiej i wyraźnie zanikającej w tej części kontynentu. 

Wydra  Fot. W. Sobociński 

Osiem gatunków kręgowców z załącznika II występujących w Polsce to gatunki spoza krajowej czerwonej listy. Część z nich (np. bóbr Castor fiber, wydra Lutra lutra, nocek duży Myotis myotis, kumak górski Bombina variegata, boleń Aspius aspius) ma w Polsce silne niezagrożone populacje, inne (np. nerpa Phoca hispida bottnica czy foka pospolita Ph. vitulina) pojawiają się na terytorium Polski tylko wyjątkowo.