Maciej Kamiński [artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]
Nauka
Wigierski Park Narodowy jest atrakcyjnym terenem do badań naukowych, w szczególności biologicznych, ekologicznych, geograficznych, geologicznych i archeologicznych. Został on "odkryty" dla nauki stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Za pierwszy, naukowy opis rejonu jeziora Wigry uznaje się zazwyczaj pracę A.Połujańskiego "Wędrówki po Guberni Augustowskiej w celu naukowym odbyte" z roku 1859, często cytowane przez późniejszych badaczy tego regionu. Jezioro Wigry i jego otoczenie spopularyzował w latach 1902-1904 K.Kulwieć, pochodzący z Suwalszczyzny przyrodnik i krajoznawca, który na łamach czasopism "Wszechświat" i "Pamiętnik Fizyograficzny" opisał m.in. zbiorowiska roślinne rejonu jeziora Wigry oraz podał informacje o jego topografii i batymetrii. W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku wartościowych danych o przyrodzie tego obszaru dostarczyły także prace rosyjskiego zoologa B.Heynemana, krakowskiego geografa-hydrologa S.Lencewicza, a także warszawskiego botanika B.Hryniewieckiego. Jednak prawdziwy rozkwit badań naukowych nastąpił dopiero po odrodzeniu się niepodległej Rzeczypospolitej i utworzeniu nad Wigrami Stacji Hydrobiologicznej.
Z inicjatywą utworzenia na Pojezierzu Suwalskim terenowej stacji badawczej wystąpił Instytut Biologii Doświadczalnej im. M.Nenckiego przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. W lipcu 1920 roku, po wcześniejszej rekonesansowej wyprawie dr R.Minkiewicza - profesora Wolnej Wszechnicy Polskiej, zapadła decyzja o zorganizowaniu stacji hydrobiologicznej nad Wigrami. Siedzibą Stacji stał się początkowo drewniany budynek położony na terenie tartaku w Płocicznie, w odległości około 1,5 km od brzegu zatoki Wigierki. Organizatorem i późniejszym wieloletnim kierownikiem Stacji został dr Alfred Lityński, wybitny limnolog, twórca polskiej szkoły hydrobiologii.
Choć warunki lokalowe były trudne, a skład zespołu pracowników Stacji w początkowych latach jej istnienia szybko się zmieniał, w okresie od 1921 do 1925 roku zrealizowano w Stacji kilkanaście tematów badawczych, w tym dotyczących batymetrii jezior, ich termiki, przezroczystości i chemizmu wód, fauny skąposzczetów, skorupiaków, larw ważek, fauny zimowej w źródłach wigierskich, flory glonów i roślinności wyższej. Od roku 1922 zaczęły ukazywać się drukiem "Prace Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach", a następnie "Sprawozdania Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach", w których do roku 1925 opublikowano 28 prac i przyczynków naukowych do poznania ekosystemów wodnych. Prace naukowe oraz aktywność publicystyczna i popularyzatorska A.Lityńskiego przyczyniły się do upowszechnienia wiedzy o unikatowych walorach jeziora Wigry i mniejszych zbiorników wodnych tego obszaru. Wigry stały się znane na forum międzynarodowym, dzięki aktywnemu udziałowi A.Lityńskiego na pierwszym Międzynarodowym Kongresie Limnologów, który odbył się w roku 1922 w Kilonii. Kierownik Stacji Hydrobiologicznej był czynnym działaczem Międzynarodowego Towarzystwa Limnologii Teoretycznej i Stosowanej (Societas Internationalis Theoreticae et Applicatae Limnologiae) prezentując przyrodę wigierską na kolejnych kongresach tego Towarzystwa. Na szczególne uznanie zasługują pierwsze inicjatywy objęcia Wigier ochroną. Już w grudniu 1921 roku A.Lityński i K.Kulwieć zgłosili na posiedzeniu Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody wniosek o uznanie jeziora Wigry za rezerwat. Późniejsze artykuły K.Kulwiecia, a zwłaszcza wspólny artykuł B.Hryniewieckiego i A.Lityńskiego z 1924 roku "Plan utworzenia rezerwatu na Jeziorze Wigierskim" podkreślały nie tylko piękno krajobrazu oraz wyjątkowość występującej tu flory i fauny - były także świadectwem troski ówczesnych naukowców o zachowanie tych walorów dla następnych pokoleń.
Dzięki stopniowej poprawie wyposażenia Stacji, a zwłaszcza po zakupieniu w 1924 roku łodzi motorowej, działalność naukowa tej placówki rozszerzyła się o badania osadów dennych, makrofauny dennej i mikroflory. Uzupełniane były także analizy składu chemicznego wód Wigier i jezior przyległych, kontynuowano badania zooplanktonu i ryb. Prace naukowe publikowane były m.in. w nowym, ogólnopolskim wydawnictwie "Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa", redagowanym przez A.Lityńskiego.
Skromne warunki, a zwłaszcza bardzo mała powierzchnia laboratorium, brak bieżącej wody oraz brak pomieszczeń, w których znaleźć mogliby gościnę przyjezdni naukowcy, skłoniły A.Lityńskiego do poszukiwania możliwości wybudowania nowego, murowanego obiektu, dostosowanego do potrzeb Stacji. Projekt budowlany, autorstwa warszawskich architektów B.Lacherta i J.Szanojcy, został przygotowany już w 1923 roku. Nowa siedziba Stacji powstała w Starym Folwarku, na działce z parcelowanego wówczas majątku. Wznoszenie nowoczesnego budynku, posiadającego m.in. pracownię ogólną, cztery pracownie specjalistyczne, salę akwaryjną ze stałym przepływem wody z Wigier, bibliotekę i ciemnię fotograficzną, rozpoczęto w 1924 a zakończono w grudniu 1927 roku. Od czasu przeprowadzenia Stacji z Płociczna do Starego Folwarku, jej działalność uległa dalszemu rozszerzeniu. Stały zespół tworzyli w tym okresie kierownik Stacji - dr A.Litynski, dwóch asystentów oraz laborant. Stację odwiedzało wielu stypendystów i przyjezdnych naukowców, korzystających z zaplecza naukowego dla realizacji własnych tematów badawczych. Wraz ze zwiększaniem się liczby osób pracujących i uczących się na Stacji, a zwłaszcza po rozpoczęciu prowadzenia przez Stację letnich kursów limnologii, w których każdorazowo uczestniczyło od 15 do 25 studentów i asystentów z całego kraju, ośrodek ten stał się prawdziwą szkołą limnologii polskiej. Wysoki poziom szkoleń zapewniał znaczny dorobek naukowy i doświadczenie wykładowców.
Alfred Lityński wsławił się badaniami w wielu kierunkach limnologii: badaniach zespołów zooplanktonu, ryb (w szczególności sielawy i siei) oraz ekologii ekosystemów wodnych. Badania pozostałych, zatrudnionych w różnych okresach, stałych pracowników Stacji (J.Wołoszyńska, K.Demel, G.Adlerówna, Z.Koźmiński, M.Gieysztor, J.Wiszniewski, I.Gottlieb) oraz naukowców odwiedzających Stację pozwoliły na dość dokładne poznanie różnych grup roślin i zwierząt oraz właściwości fizykochemicznych jeziora Wigry, a także wielu mniejszych jezior na terenie obecnego parku narodowego. Odkryte zostały dziesiątki nowych dla flory i fauny Polski gatunków oraz opisany nowy, nie znany wcześniej nauce zespół psammonu - organizmów zasiedlających drobne przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku w strefie pobrzeża jezior. Opublikowane prace na temat składu różnych grup organizmów wodnych oraz właściwości wód są dziś niezwykle wartościowym źródłem danych dla badań o charakterze porównawczym. Badania prowadzone na Stacji udokumentowały wyjątkowe walory przyrodnicze wód wigierskich i niewątpliwie przyczyniły się do objęcia ich ochroną.
Choć badania hydrobiologiczne były podstawowym kierunkiem nauki, który rozwijał się nad Wigrami w dwudziestoleciu międzywojennym, na uwagę zasługują także badania prowadzone na tym terenie przez szwedzkiego slawistę i znawcę języków bałtyckich Knuta-Olofa Falka. Dzięki jego pracy uratowane zostały od zapomnienia nazwy toni rybackich, wód i uroczysk leśnych, a dociekania toponomastyczne tego autora pozwoliły zrozumieć pochodzenie wielu, używanych do dziś nazw topograficznych. Niezwykle ciekawe są także zarejestrowane przez K.-O.Falka fragmenty rozmów z wigierskim rybakami.
Wybuch drugiej wojny światowej przerwał funkcjonowanie Stacji. Alfred Lityński po uwięzieniu przez NKWD w lutym 1945 roku za działalność w Armii Krajowej, zmarł w więziennym wagonie w drodze do gułagu. Wyposażenie Stacji uległo zniszczeniu bądź rozproszeniu. Próby reaktywowania ośrodka naukowego nad Wigrami podejmowane po wojnie przez wielu hydrobiologów nie przyniosły żadnych efektów. Decyzją władz administrujących nauką nowa stacja hydrobiologiczna została utworzona nad jeziorem Mikołajskim.
W okresie powojennym intensywność prowadzenia badań naukowych w rejonie Wigier, a zwłaszcza badań ekosystemów wodnych, zmniejszyła się. Teren obecnego parku narodowego sporadycznie odwiedzali naukowcy z rożnych ośrodków akademickich i instytutów badawczych prowadząc zazwyczaj krótkoterminowe badania lub obserwacje. W tym okresie, który trwał aż do lat osiemdziesiątych, oprócz wielu drobnych prac, powstało jednakże kilka obszerniejszych opracowań o dużym znaczeniu dla poznania aktualnego stanu przyrody i środowiska tych okolic. Do najważniejszych zaliczyć należy prace florystyczne i fitosocjologiczne prowadzone przez A.Sokołowskiego i D.Sobotkę, geologiczne (A.Ber), hydrobiologiczne i hydrologiczne (B.Czeczuga, S.Bernatowicz, E.Bajkiewicz-Grabowska).
Ważnym wydarzeniem naukowym w okresie poprzedzającym utworzenie Wigierskiego Parku Krajobrazowego było dwudniowe sympozjum, zorganizowane w październiku 1975 pod hasłem "Jezioro Wigry kolebką hydrobiologii polskiej". Dzięki staraniom komitetu organizacyjnego, na czele którego stanął profesor Bazyli Czeczuga z Akademii Medycznej w Białymstoku, przypomniana została ranga naukowa Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach oraz przygotowanych zostało kilkanaście prac i doniesień naukowych, opisujących aktualny stan jeziora. Wydane w roku 1979 przez Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku materiały pokonferencyjne są do dziś ważną pozycją bibliografii Wigier. Istotnym wydarzeniem było podjęcie przez uczestników sympozjum uchwały, zawierającej m.in. postulaty szybkiego powołania Wigierskiego Parku Krajobrazowego, utworzenia rezerwatów nad jeziorem Białe Wigierskie i sucharami, zahamowania dopływu zanieczyszczeń do jezior, a także zorganizowania nad Wigrami stałej placówki badawczej. Był to kolejny głos naukowców, który wspomógł działania innych instytucji oraz władz lokalnych zmierzające do nadania statusu ochronnego Wigrom i jego leśnej otulinie. Znaczenie Wigier dla nauki zostało ponownie dostrzeżone na forum międzynarodowym, poprzez umieszczenie tego jeziora w tzw. "Projekcie Aqua" - opublikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody liście najcenniejszych ekosystemów wodnych świata. Z terenu Polski na liście tej znalazły się jedynie Wigry i stawy tatrzańskie.
Prace naukowe prowadzone w rejonie Wigier zostały zintensyfikowane w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, w związku z coraz bardziej realnymi planami przekształcenia Wigierskiego Parku Krajobrazowego w park narodowy. Do najważniejszych dokonań naukowych z tego okresu zaliczyć należy m.in. opracowanie studium limnologiczno-rybackiego dla potrzeb WPN, wykonane przez liczny zespół badawczy pracujący pod kierunkiem profesora Bogusława Zdanowskiego oraz zespołowe badania przyrodnicze i geograficzne, kierowane przez profesora Samuela Kostrowickiego. Obydwa te opracowania zostały w późniejszym czasie opublikowane w formie książkowej i są ważnym źródłem informacji o przyrodzie wigierskiej z okresu tworzenia parku narodowego.
Ważną rolę w rozwoju lokalnego życia naukowego spełniała, powołana we wrześniu 1986 roku, Terenowa Stacja Doświadczalna Instytutu Badawczego Leśnictwa. Stacja została zlokalizowana w Krzywem, w obecnej siedzibie WPN, a uprzednio Nadleśnictwa Wigierski Park. Prace zespołu naukowego, kierowanego przez dr Juliusza Twaroga, koncentrowały się na zagadnieniach struktury drzewostanów, ekologii i hodowlanej roli wybranych gatunków drzew, monitoringu środowisk leśnych i wodnych oraz ekologii wybranych grup owadów. W związku z reorganizacją IBL w grudniu 1993 roku Stacja została rozwiązana, a cześć jej pracowników przeszła do pracy w Pracowni Naukowo-Badawczej Wigierskiego Parku Narodowego.
Pracownia ta, utworzona formalnie w lutym 1990 roku, funkcjonuje w strukturze WPN do dziś. Do podstawowych zadań Pracowni należy: wykonywanie prac badawczych, których tematyka została pozytywnie zaopiniowana przez Radę Naukową WPN i które są zgodne z potrzebami parku narodowego, prowadzenie monitoringu przyrody i środowiska Parku oraz współpraca z zewnętrznymi instytucjami naukowymi. W zakres tej współpracy wchodzi m.in. pomoc lub współudział w realizacji badań na terenie Parku, opieka nad studentami odbywającymi tu praktyki oraz udostępnianie zgromadzonych w Parku informacji naukowych. Oprócz zadań podstawowych pracownicy naukowi i techniczni uczestniczą także w działalności edukacyjnej Parku (np. przygotowywaniu niektórych materiałów informacyjnych oraz prowadzeniu części zajęć z młodzieżą - w szczególności z tzw. klas ekologicznych), sprawują opiekę nad biblioteką Parku, opracowują kronikę i bibliografię WPN, oraz wykonują inne prace wynikające z aktualnych zadań Parku. W Pracowni zatrudnionych zostało początkowo trzech pracowników na etatach naukowych i jeden na etacie laboranta. Obecnie w jej skład wchodzą: kierownik Pracowni (dr Lech Krzysztofiak), adiunkt (dr Anna Krzysztofiak), asystent (mgr Maciej Romański), dwóch pracowników badawczo-technicznych (mgr inż. Aleksandra Mackiewicz, mgr Jarosław Woźnica) oraz laborant (Mariusz Szczęsny). Oprócz pracowników Pracowni własne tematy badawcze realizują aktualnie także dr Krystyna Lubosza Wesołowska - kierownik Ośrodka Edukacji Środowiskowej (badania algologiczne), mgr inż. Jacek Łoziński - konserwator Obrębu Ochronnego Maćkowa Ruda (ekologia cetyńców) oraz mgr inż. Wojciech Misiukiewicz - kierownik Zbiornicy Muzealnej (ekologia bobrów).
W ciągu ośmiu lat pracownicy Pracowni opublikowali 24 prace naukowe, kilkadziesiąt prac o charakterze popularnym, uczestniczyli w około 50 seminariach i konferencjach naukowych. Tematyka ich badań dotyczyła głównie biologii, etologii i ekologii wybranych gatunków i grup owadów (pszczołowatych, mrówek, os, biegaczowatych, korników). Badano także m.in. płazy, zespoły fauny zasiedlającej pło torfowcowe, ptaki drapieżne, a także wykonywano analizy zawartości niektórych metali ciężkich w wybranych organizmach i elementach środowiska. Pracownicy naukowi podnosili swoje kwalifikacje uczestnicząc w wielu specjalistycznych szkoleniach, a pani Anna Krzysztofiak doktoryzowała się na Uniwersytecie Poznańskim po przedstawieniu rozprawy na temat zgrupowań pszczołowatych w różnowiekowych drzewostanach borowych WPN.
Badania własne Pracowni Naukowo-Badawczej stanowiły tylko niewielki wycinek działalności naukowej realizowanej na terenie Parku w ostatnich dziesięciu latach. Większość prac badawczych wykonywali i wykonują przedstawiciele licznych instytutów naukowych i ośrodków akademickich z całego kraju. Bardzo szeroki był także zakres tematyczny badań, z których większość dotyczyła różnych elementów przyrody ożywionej. Szczupłość łamów niniejszej książki uniemożliwia wyszczególnienie wszystkich instytucji, które w ciągu blisko 10 lat istnienia WPN wniosły wkład w poznanie środowiska i przyrody Parku, dlatego też wymienię tu tylko niektóre, współpracujące z Parkiem najdłużej i najszerzej:
Wyniki prac przeprowadzonych w przeszłości na terenie Parku były analizowane przez wykonawców poszczególnych części Planu Ochrony WPN - opracowania określającego zasady funkcjonowania i działalności parku narodowego w perspektywie dalszych 20 lat. Na podstawie przeprowadzonych dotychczas badań zinwentaryzowane zostały zasoby WPN (przyrodnicze, krajobrazowe, kulturowe), określone zostały czynniki zagrażające zasobom Parku oraz wytyczone kierunki i metody przeciwdziałania tym zagrożeniom. Wykonana w toku prac nad planem ochrony analiza dostępnych opracowań ukazała jednocześnie luki w wiedzy o różnych elementach przyrody i środowiska tego obszaru, co pozwala na opracowanie długoterminowego programu badań naukowych w WPN. W badaniach uczestniczyć będą zapewne liczne ośrodki naukowe, tak krajowe jak i zagraniczne. Wzrost zainteresowania Wigrami i WPN ze strony zagranicznych instytucji naukowych nastąpił po uchwaleniu programu "adopcji" jeziora Wigry (jako pierwszego w świecie !) przez Międzynarodowe Towarzystwo Limnologiczne (SIL) na kongresie w Dublinie, w sierpniu 1998 r. Promocja Parku oraz ukazywanie możliwości prowadzenia atrakcyjnych badań hydrobiologicznych, nawiązujących do początków limnologii europejskiej i działalności Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach z pewnością przyspieszą podejmowanie przez naukowców nowych tematów badawczych, a przez to poszerzą naukową eksplorację Parku.
Oprócz badań naukowych ważną dziedziną działalności Parku jest monitoring środowiska i przyrody, prowadzony przez Pracownię Naukowo-Badawczą przy pomocy służb terenowych WPN - głównie leśniczych i podleśniczych Parku. Od 1993 roku na terenie Parku funkcjonuje Wigierska Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, która jest ważnym ogniwem w systemie monitoringu państwowego. Najważniejszym zadaniem tego programu jest śledzenie zmian zachodzących w strukturze i funkcjonowaniu biocenoz i krajobrazów położonych w wyznaczonej zlewni rzeki lub jeziora. W przypadku Wigierskiego Parku Narodowego obserwowane są zjawiska zachodzące we fragmencie zlewni rzeki Czarna Hańcza, na odcinku od Sobolewa do Wigier. Choć badania koncentrują się w dolinie Czarnej Hańczy, pomiary i obserwacje prowadzone są także na pozostałym obszarze Parku. Do najważniejszych elementów programu pomiarowego, realizowanego we współpracy z Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Suwałkach, należą: badania chemizmu wód powierzchniowych, opadów atmosferycznych, wody spływającej po pniach drzew i przechodzącej przez ich korony, badania stanu wód podziemnych, badania meteorologiczne - w tym temperatur powietrza i gleby, siły i kierunku wiatru, wilgotności, opadów i in., badania zmian drzewostanów i roślinności zielnej na wyznaczonych powierzchniach badawczych oraz badania wybranych grup bezkręgowców.
Dla realizacji programu monitoringu Park wykorzystuje wiele urządzeń, sprzętu i aparatury - zarówno terenowej jak i laboratoryjnej. Do najważniejszych należą posterunki wodowskazowe - limnigrafy na Czarnej Hańczy (Sobolewo i Czerwony Folwark), Wiatrołuży (Czarny Mostek) i Piertance (Tartak) oraz łaty wodowskazowe, zainstalowane dodatkowo w Sucharze II oraz jeziorze Białym Wigierskim. Na wyznaczonych powierzchniach wystawione są urządzenia do zbierania opadów, zarówno na terenie otwartym jak i pod okapami drzew. Okresowo odławiane są do wkopanych w ziemię pułapek drobne bezkręgowce. Od 1994 do 1998 roku funkcjonowały w Parku trzy posterunki (ogródki) meteorologiczne - w Sobolewie, Słupiu i Lipowem. Obecnie, w związku z rosnącą awaryjnością zainstalowanych w tych posterunkach czujników i rejestratorów, planowana jest gruntowna modernizacja wszystkich urządzeń. Laboratorium Parku wyposażone jest m.in. w aparaturę do wykonywania wielu analiz chemicznych, mikroskopy, wieloparametrową sondę do badań wód, odbiorniki nawigacji satelitarnej umożliwiające zlokalizowanie różnych obiektów w terenie, komputery wyposażone w bazy danych do gromadzenia wyników badań i obserwacji, a także w wiele innych rodzajów aparatury laboratoryjnej i terenowej.
Badania naukowe i monitoring środowiska Parku odgrywają niezwykle istotną rolę w jego działalności. Pozwalają na coraz dokładniejszą inwentaryzację zasobów przyrody, mechanizmów funkcjonowania poszczególnych ekosystemów i krajobrazu Parku, zachodzących w nich procesów oraz czynników mogących oddziaływać negatywnie na naturalne układy przyrodnicze. Z drugiej strony monitoring przyrody dostarczyć może informacji na temat efektywności prowadzonej w parku działalności ochronnej - zmian różnorodności biologicznej, stabilności ekosystemów, ich naturalności, oporności na degradację, losów gatunków rzadkich i zagrożonych etc. Dlatego też Wigierski Park Narodowy stale rozwija i doskonali swoją funkcję naukową, która wraz z praktyczną działalnością ochronną i funkcją edukacyjną należy do podstawowych, statutowych zadań parku narodowego.
.