Michał Osewski 


Czynna ochrona ryb w Wigierskim Parku Narodowym (1)

   

  

Wigierski Park Narodowy powstał w 1989 roku w celu ochrony cennego przyrodniczo obszaru obfitującego w jeziora oraz rzeki. Dominującym elementem sieci hydrograficznej na obszarze Parku są jeziora. Jest ich tu w sumie 42 i zajmują prawie 20 % jego powierzchni. Jeziora WPN są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości, kształtu, pojemności oraz trofii.

  

Największe jest jez. Wigry o pow. ponad 2100 ha. oraz Pierty o pow. 228 ha. Pozostałe jeziora mieszczą się w klasie jezior średnich - 50-100 ha. (2), małych - 20-50 ha. (2) oraz bardzo małych, nie przekraczających 20 ha (36). (Pod względem trofii najwięcej jest jezior polihumusowych (19), mezotroficznych (11), eutroficznych ( 9), mezo-eutroficznych (3). Jeziora WPN tworzą trzy skupiska, tzw. "jeziora wigierskie", "jeziora pierciańskie" i "jeziora huciańskie.

  

Jeziora WPN, zgodnie z rybacką klasyfikacją jezior, należą do czterech powszechnie wyróżnianych typów rybackich, mianowicie do jezior sielawowych, leszczowych, linowo-szczupakowych i karasiowych oraz, specjalnie wydzielonej dla Parku grupy jezior typu suchar.

Do jezior sielawowych należy pięć zbiorników, w tym: Wigry, Pierty, Białe Wigierskie, Czarne k. Bryzgla, i Długie Wigierskie. Gatunkami wskaźnikowymi w tych jeziorach są: sielawa, stynka i sieja, w zespołach ichtiofauny znaczący udział mają ryby drapieżne oraz duże sortymenty leszcza i płoci.

Do jezior leszczowych, względnie leszczowo-sielawowych należy dziesięć zbiorników: Białe k. Piert, Czarne k. Gawrych Rudy, Gałęziste, Krusznik, Mulaczysko, Muliczne, Okrągłe, Samle Wielkie, Samle Małe i Widne. Gatunkami wskaźnikowymi tych jezior są: leszcz, zanikająca sielawa i stynka. W zespołach ichtiofauny znaczący udział mają ryby drapieżne oraz płoć.

Pięć jezior Parku to jeziora linowo-szczupakowe. Są to: Klonek, Królówek, Leszczewek, Omułówek i Postaw. Gatunkami wskaźnikowymi dla tych jezior są: lin i szczupak, znaczący udział mają: płoć, okoń i karaś.

Jeziora karasiowe są nieliczne, reprezentowane jedynie przez trzy zbiorniki: Błotniste, Przetaczek i Ślepe Krzyżańskie. W ichtiofaunie tych zbiorników dominuje karaś lub są bezrybne.

Jeziora polihumusowe, typu suchar, zasiedlane są okonia, czasem płoć lub karasia. Do tego typu jezior należą: Pietronajcie, Suchar Dembowskich, Suchar Wschodni, Suchar Zachodni, Suchar Rzepiskowy, Sucharek k. Bryzgla, Ślepe (Zielone), Wądołek, Konopniak, Wygorzele, Suchary od I do VII.

  

Przez teren WPN przepływają 4 rzeki: Czarna Hańcza , Kamionka, Wiatrołuża, Maniówka. Największą rzeką Parku jest Czarna Hańcza przepływająca przez jez. Wigry. Rzeki Parku są ciekami o zróżnicowanym charakterze, trudnymi do sklasyfikowania wg. typologii rybackiej rzek. Jedynie Czarna Hańcza posiada odcinki należące do krainy pstrąga oraz leszcza. W krainie tej gatunkami wskaźnikowymi są pstrąg potokowy oraz strzebla potokowa, a w krainie leszcza ryby karpiowate. Pozostałe rzeki nie poddają się typowej klasyfikacji. Zalicza się je umownie do krain pstrąga, brzany i leszcza na podstawie parametrów fizycznych cieku oraz gatunków dominujących. Zasiedlają je przede wszystkim wielośrodowiskowe ryby karpiowate, okoniowate i ciernikowate.

  

W wodach WPN stwierdzono występowanie 31 gatunków ryb. Są to: troć jeziorowa (Salmo trutta m. Lacustris L.) pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario L.), sieja (Coregonus lavaretus L.), sielawa (Coregonus albula L.), stynka (Osmerus eperlanus L.), szczupak (Esox lucius L.), lin (Tinca tinca L.), karaś (Carassius carassius L.), karp (Cyprinus carpio L.), leszcz (Abramis brama L.), krąp (Blicca bjoerkna L.), ukleja (Alburnus alburnus L.) , płoć (Rutilus rutilus L.) , jelec Leuciscus leuciscus L.), jaź (Leuciscus idus L.), wzdręga (Scardinius erythrophtalmus L.) , sum (Silurus glanis L.), węgorz (Anguilla anguilla L.), miętus (Lota lota L.), sandacz (Stizostedion lucioperca L.), okoń (Perca fluviatilis L.), jazgarz (Acerina cernua L.), różanka (Rhodeus sericeus amarus B.), kleń (Leuciscus cephalus L.), kiełb (Gobio gobio L.), słonecznica (Leucaspius delineatus H.), piskorz (Misgurnus fossilis L.), koza (Cobitis taenia L.), śliz (Noemachilus barbatulus L.), strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus L.), ciernik (Gasterosteus aculeatus L.).

  

Spośród ryb występujących w wodach Parku dwa gatunki, mianowicie troć jeziorowa i strzebla potokowa zaliczane są do gatunków skrajnie zagrożonych, jeden gatunek - sieja, jest narażony na wyginięcie, dwa gatunki - sum i różanka są gatunkami rzadkimi, a siedem innych posiada nieokreślony status zagrożenia lecz prawdopodobnie można zaliczyć je do jednej z wyżej wymienionych kategorii (Głowaciński 1992 a, b, Przybylski 1996).

  

Na podstawie wyróżnionych typów rybackich, walorów ichtiologicznych poszczególnych jezior i rzek oraz dla osiągnięcia zamierzonych celów przyrodniczych stosuje się w nich 2 metody ochrony ichtiofauny - ochronę ścisłą lub częściową.

Wytypowane do ochrony ścisłej jeziora i rzeki charakteryzują się ustabilizowanymi biocenozami, w nieznacznym stopniu zniekształconymi w wyniku działalności ludzkiej. Celem ochrony tej grupy ekosystemów jest zapewnienie spontanicznego przebiegu procesów przyrodniczych w warunkach ograniczonego do minimum wpływu człowieka. W ekosystemach objętych ochrona ścisłą obowiązuje bezwzględny zakaz prowadzenia jakichkolwiek zabiegów, w tym zarybiania, odłowów ryb, wędkowania, z wyjątkiem prowadzenia badań naukowych oraz monitoringu środowiska. Ochroną ścisłą objęto jeziora:

  • Białe Wigierskie - zbiornik a-mezotroficzny, typ sielawowy
  • Długie Wigierskie - zbiornik eutroficzny , typ sielawowy
  • Muliczne - zbiornik eutroficzny , typ leszczowy
  • Okrągłe - zbiornik eutroficzny, typ leszczowo-sielawowy
  • Wądołek - najgłębszy meromiktyczny zbiornik polihumusowy
  • Suchar Wielki - największe jezioro polihumusowe
  • Wygorzele - zbiornik polihumusowy o najsilniejszym zakwaszeniu

oraz

  • fragmenty rzek: Wiatrołuży, Maniówki, Kamionki i Czarnej Hańczy reprezentujące bardzo zróżnicowane środowiska rzeczne.

 

Pozostałe wody Parku objęte są ochroną częściową. Ze względu na duże zróżnicowanie cech limnologicznych, aktualnego stanu ich biocenoz, istniejących zagrożeń oraz stosowanych dotychczas form ochrony wyróżnia się 2 grupy ekosystemów, z odmiennymi zaleceniami ochronnymi.

Do I grupy należą jeziora: Konopniak, Suchary I-VII, Suchar Wschodni, Suchar Zachodni, Suchar Dembowskich, Suchar Rzepiskowy, Sucharek k. Bryzgla, Pietronajcie, Przetaczek, Ślepe (Krzyżańskie), Ślepe (Zielone) oraz rzeki: Kamionka, Maniówka, Wiatrołuża poza odcinkami ściśle chronionymi. Ekosystemy te posiadają względnie stabilne biocenozy, charakteryzują się dużą naturalnością i są nieznacznie przekształcone w wyniku bezpośredniej ingerencji człowieka. Wszystkie ekosystemy tej grupy są obiektami udostępnionymi do prowadzenia badań naukowych i monitoringu, z możliwością dokonywania kontrolnych odłowów ryb.

Do II grupy wód objętych ochroną częściową należy 16 jezior w tym: Wigry, Pierty, Leszczewek, Omułówek, Mulaczysko, Krusznik, Białe k. Piert, Czarne k. Bryzgla, Czarne k. Gawrych Rudy, Klonek, Postaw, Gałęziste, Królówek, Samle Duże, Samle Małe, Widne oraz fragment rzeki Czarna Hańcza. Są to wody w różnym stopniu przekształcone w wyniku procesów eutrofizacyjnych.

  

Największe znaczenie w ochronie zespołów ryb zasiedlających wody Wigierskiego Parku Narodowego ma jezioro Wigry, w którym to zaobserwowano w ciągu lat 70-tych i 80-tych najbardziej wyraźne, negatywne zmiany w środowisku. Gwałtowne zwiększenie dopływu ścieków z miasta Suwałki a także intensywny rozwój turystyki w zlewni tego jeziora w latach 1970 -1980 spowodowały przyśpieszenie procesu eutrofizacji i zanieczyszczenia wód. Wzrost trofii zbiornika znalazł odbicie w odłowach ryb z tego jeziora. Zmiany struktury ilościowej i jakościowej ichtiofauny w jeziorze Wigry na przestrzeni lat 1860-2000 można odtworzyć na podstawie danych z lat 1860-1960 (Bernatowicz 1953, Dixon 1923, 1924, Lityński 1924 b), zapisów w księgach gospodarczych jezior z lat 1961-1992 (dane PGRyb.) oraz danych WPN z lat 1993-2000.

  

Z danych pochodzących z początku wieku wynika, iż w ichtiofaunie Wigier znaczący udział w tym okresie zajmowała sielawa. W 1901 r. odłowiono 7,5 t. sielawy co stanowiło ponad 17 % ogólnych odłowów. W następnych latach notowano systematyczny spadek odłowów tego gatunku. W 1907 r. złowiono zaledwie 0,5 t. sielawy co stanowiło 1,5 % ogólnej masy odłowionych ryb. W latach trzydziestych, dzięki wybudowaniu nad Wigrami wylęgarni ryb, pogłowie sielawy zostało odbudowane. Od tego czasu udział sielawy w odłowach stale wzrastał.

Podobna sytuacja dotyczyła siei. W latach 1860-1872 połowiono i wypuszczano z powrotem od 250 do 1000 kg. rocznie siei. Po 1900 r., kiedy cofnięto zakaz całkowitej ochrony, odłowy siei wykazywały dalszą tendencję spadkową. Do końca lat dwudziestych sieja poławiana była sporadycznie. Nie udało się odbudować pogłowia tego gatunków w oparciu o produkcję materiału zarybieniowego siei pejpuskiej, którą rozpoczęto w latach 30-tych (Staff 1950). Dopiero wznowione zarybienia w latach 60-tych zaowocowały wyraźnym zwiększeniem odłowów. Znaczącym składnikiem ichtiofauny jeziora Wigry była stynka. Po zaniku sielawy i siei masa odłowionej stynki w 1923 r. stanowiła prawie 50 % masy wszystkich łowionych ryb. Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci udział stynki gwałtownie malał do zupełnego jej zaniku w końcu lat 80-tych.

  

Struktura odłowów ryb z jeziora Wigry w latach 1959-1976
Struktura odłowów 1959-1976

  

Tendencjom tym towarzyszył systematyczny wzrost roli ryb karpiowatych, w szczególności płoci. Jej udział w końcu lat 80-tych przekroczył 40 % odłowów ogólnych, przy stale wzrastającym udzaiłe płoci M.(małej). Podobnie wzrósł udział leszcza z 5 % (1959-1976) do 10 % (1977-1992). Gwałtownie spadał udział lina oraz szczupaka, gatunków będących wskaźnikami stabilności warunków środowiska jeziornego (Hus 1988, Leopold i in. 1986,1987a, b, 1988). Gatunki te w latach 60-tych stanowiły odpowiednio 10 i 3 % a w końcu lat 80-tych już tylko i 4 i 0,4 %.

Zmiana struktury odłowów znalazła odbicie w odłowach ogólnych. Całkowite odłowy gospodarcze ryb z jeziora Wigry narastały do połowy lat siedemdziesiątych. Odławiano wtedy rocznie ok. 30 kg/ha., czyli 65 ton ryb. Od tego czasu następował wyraźny spadek odłowów do wielkości poniżej 20 kg/ha. na początku lat 90-tych. Tendencje te świadczyły o pogarszających się warunkach środowiskowych będących wynikiem przyśpieszonej na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych eutrofizacji jak również niewłaściwie prowadzonej gospodarce rybackiej nastawionej na odłowy ryb o najwyższej wartości rynkowej (Leopold i in. 1988, Krzywosz i in. 1998).

  

Struktura odłowów ryb z jeziora Wigry w latach 1977-1992
Struktura odłowów 1977-1992

  

Ciąg dalszy