Michał Osewski 

Czynna ochrona ryb w Wigierskim Parku Narodowym (2)

Po utworzeniu WPN, w 1989 r., działalność ochronną ukierunkowano m.in. na:

• ograniczenie dopływu do wód Parku ścieków oraz innych zanieczyszczeń
• eliminowanie skutków eutrofizacji, w szczególności przez sterowanie liczebnością i strukturą gatunkową zespołów ryb
• restytucję gatunków, których populacje w czasach historycznych wyginęły lub stały się bardzo nieliczne
• wprowadzenie w życie szeregu przepisów ochronnych regulujących m. in. zasady użytkowania zasobów wodnych, kierunki poprawy gospodarki wodno-ściekowej oraz użytkowania gruntów w zlewni wód Parku, udostępnienie Parku do zwiedzania, rekreacji i wędkarstwa.

W połowie 1993 r. Park w pełni przejął wody od Państwowego Gospodarstwa Rybackiego w celu przebudowy rybostanu jezior i przywrócenia w nich dawnego zróżnicowania zespołów ryb.

Wszystkie zabiegi ochronne wykonywane są przez służby Parku - pracowników obwodu wodnego oraz straży Parku. Kadra składa się z nadzoru ichtiologicznego, rybaków jeziorowych, personelu obsługującego wylęgarnię ryb, pracowników gospodarczych i porządkowych, strażników. Park posiada także odpowiednie zaplecze techniczne potrzebne do przeprowadzania zarybień, odłowów oraz przeciwdziałania szkodnictwu wodnemu. Zarybienia sielawą, sieją, szczupakiem, sumem przeprowadzane są narybkiem wyhodowanym we własnej, nowoczesnej wylęgarni. Baza rybacka (pomieszczenia magazynowe, hangary nawodne) mieści sprzęt pływający (kuter rybacki, łodzie rybackie, motorowe łodzie patrolowe) oraz sprzęt połowowy.

Podstawę wszelkich działań dotyczących ochrony zasobów ichtiofauny Parku stanowiło do 1998 roku Studium limnologiczno-rybackie opracowane prze Zakład Ekonomiki IRŚ w Olsztynie a po 1998 r. operat ochrony zasobów i różnorodności gatunkowej ryb i raków sporządzony przez pracowników Pracowni Rybactwa Jeziorowego IRŚ w Giżycku. Opracowanie to jest częścią planu ochrony parku narodowego.

Ochronę różnorodności gatunkowej ichtiofauny Parku potraktowano jako jedne z bardzo ważnych zadań szczegółowych związanych z ochroną biocenoz i funkcjonowania ekosystemów, a w szczególności z:

• zapewnieniem trwałości występowania charakterystycznych dla danego ekosystemu zespołów i gatunków ryb
• kształtowaniem struktury gatunkowej i liczebności zespołów ryb dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania pozostałych elementów biocenoz wodnych (zespołów planktonowych, bentosu, peryfitonu, roślinności wodnej)
• zachowaniem różnorodności gatunkowej w zespołach ichtiofauny poprzez niedopuszczenie do wyginięcia gatunków autochtonicznych i niedopuszczenie do inwazji gatunków obcych
• restytucją gatunków występujących w przeszłości, które ustąpiły na skutek wpływów antropogennych
• zachowaniem zespołów ryb właściwych dla poszczególnych środowisk wodnych Parku
• zachowaniem puli genowej rodzimych populacji ryb
• zachowaniem gatunków skrajnie zagrożonych, narażonych na wyginięcie i rzadkich
• zapewnieniem trwałego użytkowania i ochrony zasobów

W ekosystemach podlegających ochronie czynnej zadania te realizowane są przy zastosowaniu biomanipulacji z użyciem rybackich metod jak: zarybienia, selektywne odłowy kontrolne i regulacyjne wspomagane przez ukierunkowane odłowy wędkarskie, zwalczanie kłusownictwa rybackiego, stosowanie ogólnych przepisów dotyczących ochrony przyrody i środowiska Parku.

Celem biomanipulacji jest ograniczanie skutków eutrofizacji, głownie zakwitów glonów odpowiedzialnych za przeźroczystość wody, poprzez sterowanie liczebnością oraz strukturą zespołów ryb. W osiąganiu takiego celu kluczowe znaczenie ma ochrona ryb drapieżnych realizowana poprze zarybienia, restytucje, ograniczenia w odłowach oraz odłowy regulacyjne nadmiaru małocennych planktonożerców (mała płoć, leszcz, krąp, ukleja). Duża liczebność drapieżników ogranicza presję planktonożerców na wioślarki filtrujące, które odżywiają się glonami. W konsekwencji dużo ryb drapieżnych to mniej intensywne zakwity glonów a tym samym lepsze warunki środowiskowe - efekt "top-down".

Stosowanie rybackich narzędzi ochronnych odbywa się zgodnie z corocznie opracowywanymi przez Park szczegółowymi planami bazującymi na:

• bieżącej analizie tempa wzrostu wskaźnikowych gatunków ryb - ryby karpiowate i koregonidy
• analizie składu oraz struktury odłowów ze szczególnym uwzględnieniem udziału ryb karpiowatych, drapieżnych oraz gatunków "szczególnej troski" - sielawy, siei
• analizie intensywności oraz efektywności odłowów regulacyjnych i kontrolnych oraz odłowów wędkarskich
• monitoringu hydroakustycznym (dotyczy ryb pelagicznych - sielawa, stynka, ukleja)
• analizie stanu zdrowotnego ryb

Realizowane w ten sposób zalecenia ochronne opiniowane są przez Radę Naukową Parku. Roczne plany dotyczące czynnej ochrony ichtiofauny określają:

• wykaz gatunków, których populacje wymagają "podtrzymania" poprzez zarybienia
• dawki zarybieniowe dla poszczególnych akwenów
• listę ekosystemów przeznaczonych w danym roku do zarybiania i odłowów
• limity odłowów z poszczególnych jezior
• listę ekosystemów udostępnionych do wędkowania
• szczegółowy regulamin wędkarski

Od 1994 roku WPN rozpoczął systematyczne zarybienia wybranych wód sielawą, sieją, szczupakiem oraz trocią jeziorową. W 1995 roku wpuszczono do Wigier pierwszą partię narybku suma. W ciągu 3 pierwszych lat (1994-1996) zrezygnowano z odłowów szczupaka, lina, siei oraz gatunków restytuowanych (troć, sum). Odławiano tylko w okresie rozrodu konieczną ilość tarlaków w celu uzyskania materiału zarybieniowego (szczupak, sieja). Równolegle wykonywano odłowy regulacyjne nastawione na redukcję nadmiaru drobnego leszcza, płoci i uklei oraz starszych roczników sielawy.

Celom ochrony podporządkowano także regulamin amatorskiego połowu ryb. Do wędkowania udostępnionych jest tylko 6 jezior oraz niektóre fragmenty rzeki Czarnej Hańczy. Wędkarzy obowiązuje m.in. zakaz stosowania wszelkich zanęt, podwyższone wymiary ochronne (szczupak) lub zakaz odłowu niektórych gatunków (troć jeziorowa, sieja, sum, pstrąg potokowy) oraz limity ilościowe.

Już kilku latach tak prowadzonych zabiegów obserwuje się pozytywne kierunki zmian struktury zespołów ryb.

Zmiany struktury odłowów ryb z jeziora Wigry w latach 1994-2000

Do pozytywnych efektów ekologicznych należy zaliczyć:

• przywrócenie występowania troci jeziorowej i suma oraz znaczne zwiększenie liczebności szczupaka. Dwa pierwsze gatunki podlegają w dalszym ciągu całkowitej ochronie nakazującej wypuszczanie wszystkich złowionych osobników. Dla szczupaka stosuje się podwyższony wymiar (55 cm.) chroniący osobniki ożywiające się drobnicą. Wędkarze mogą łowić szczupaka tylko w okresie letnim (lipiec-sierpień) przy użyciu metody spiningowej. We wszystkich wodach Parku obowiązuje zakaz połowu na żywca.

• zwiększenie liczebność siei. Do tej pory odłowy siei, ze względu na jej rzadkie występowanie, ograniczane są tylko do pozysku tarlaków w celu wychowu narybku. Obserwowana na tarliskach jesienią 2000 r. ilość siei wskazuje na pojawienie się pierwszego bardzo silnego rocznika z zarybienia przeprowadzonego w 1997 r, prze co gatunek ten obecnie nie jest już narażony na wyginięcie. Zwiększane od 1997 r. dawki zarybieniowe prawdopodobnie wpłyną na dalsze zwiększanie liczebności tego gatunku co pozwoli być może w przyszłości na ograniczone odłowy wyrośniętych osobników.

• utrzymanie licznej populacji sielawy. Dzięki stałym zarybieniom sielawa stała się dominantem w rybostanie jeziora Wigry. WPN wspólnie z IRŚ podjął w 2000 r. badania naukowe nad określeniem optymalnych metod sterowania liczebnością tego gatunku w jeziorze Wigry a także nad jej zbadaniem jej wpływu na inne biocenozy.

• zahamowanie ekspansji ryb karpiowatych szczególnie ich małych sortymentów (M). Odłowy regulacyjne oraz stałe zwiększanie ogólnej ilości drapieżników oddziałujących na ofiary w różnym czasie i przestrzeni (różne strefy bytowania oraz różna aktywność żerowiskowa szczupaka, suma, troci jeziorowej) przyczyniły się do zmniejszenia liczebności drobnych filtratorów planktonu skorupiakowego. Poprawiła się ich kondycja wzrostowa i w konsekwencji w odłowach regulacyjnych obserwuje się wzrost udziału wyrośniętych osobników S (średnich) i D (dużych).

• zahamowanie ogólnego spadku odłowów. Obecnie osiągana ogólna wydajność jest stabilna i oscyluje w granicach 15-20 kg. z ha. Jest ona co prawda o 50 % niższa w porównaniu do lat 70-tych jednak jej spadek jest wynikiem mniejszej liczebności płoci
  i leszcza M. oraz zaniku w odłowach stynki . O ile zanik stynki trudno jest zinterpretować i ocenić to w pierwszym przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem korzystnym.

Pozytywne efekty ekologiczne przynoszą wymierne korzyści ekonomiczne. Corocznie z jezior WPN trafia na lokalny rynek ok. 30-40 ton ryb, które odławiane są w ramach odłowów regulacyjnych. Odbiorcami ryb są zarówno odbiorcy hurtowi, małe punkty gastronomiczne oraz nabywcy detaliczni. Zyski ze sprzedaży ryb rekompensują Parkowi koszty związane z zarybieniami oraz utrzymaniem zaplecza technicznego, odbiorcom ryb zaś zapewniają zyski oraz pracę.

Na uwagę zasługuje także działalność Parkowej wylęgarni ryb. Produkuje się w niej materiał zarybieniowy sielawy, siei, szczupaka oraz suma. Od kilku lat WPN współpracuje z dzierżawcami jezior, którzy inkubują ikrę pozyskiwaną z dzierżawionych akwenów oraz kupują narybek oferowany przez Park. Z takiej formy współpracy korzysta rokrocznie kilkanaście podmiotów. Przyczynia się do znacznego obniżenia kosztów zarybień, a co za tym idzie do wód trafia o wiele więcej narybku. W latach 1995-2000 wyprodukowano dzierżawcom wód ponad 60 milionów szt. wylęgu sielawy, ponad 2 miliony szt. wylęgu siei oraz 10 milionów szt. wylęgu szczupaka. Narybek ten trafił do wielu uznanych przez wędkarzy jezior augustowskich i suwalskich. Dzięki takim działaniom wzrasta atrakcyjność wędkarska wód regionu, która napędza koniunkturę na usługi związane z obsługą wędkarzy-turystów.

Czynna ochrona ichtiofauny w WPN jest więc przykładem godzenia potrzeb ochrony przyrody ze zrównoważonym rozwojem regionu. Jej efekty wskazują na ścisły związek pomiędzy stanem środowiska przyrodniczego a możliwościami osiągania wymiernych korzyści finansowych. Zapewnienie trwałego użytkowania zasobów przyrody jest więc bardzo ważne nie tylko ze względów ogólno-przyrodniczych ale również społeczno-gospodarczych.

powrót do artykułów