1. Wstęp

Produkcja rolna opiera się coraz częściej na niewielkiej liczbie wysokowydajnych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich. Nowoczesne odmiany roślin użytkowych i wysokowydajne rasy zwierząt wyparły powszechne dawniej, rodzime odmiany roślin i rasy zwierząt, zubażając tym samym różnorodność biologiczną w rolnictwie. Polska w 1996 roku ratyfikowała międzynarodową Konwencję o różnorodności biologicznej, na mocy której zobowiązała się do ochrony i zrównoważonego użytkowania wszystkich elementów bioróżnorodności, także wśród roślin uprawnych i gatunków zwierząt udomowionych. Ochrona rodzimych zasobów genetycznych jest obowiązkiem każdego z krajów, które są Stronami Konwencji. Obecnie ochrona roślin odbywa się na zasadach określonych w Programie Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych, zaś zwierząt ras rodzimych w ramach Krajowego Programu Hodowlanego Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich. 

Wiele dawniej uprawianych odmian roślin dziś już zostało całkowicie wycofanych z uprawy. Tradycyjne odmiany drzew, spotykane jeszcze w starych sadach lub wśród przydrożnych nasadzeń drzew owocowych, posiadają wiele cennych cech użytkowych jak odporność na choroby, mrozoodporność, często też mają oryginalny smak. Ponadto wysokopienne drzewa są elementem krajobrazu, chronią przed erozją, a ich wysokie korony są siedliskiem wielu gatunków ptaków i owadów.

Program Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych obejmuje materiał genetyczny najważniejszych roślin uprawnych i gatunków spokrewnionych na potrzeby hodowli i badań. Realizuje go sieć współpracujących ze sobą kolekcji. Jedna z takich kolekcji znajduje się w Ogrodzie Botanicznym - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Warszawie. Od 10-ciu lat tworzona jest tam kolekcja starych, uprawianych w ubiegłych stuleciach odmian jabłoni w celu utworzenia banku genów. Dotychczas udało się zgromadzić ok. 300 odmian, w tym 1/3 pochodzącą z instytutów sadowniczych, pozostałe odmiany pozyskano w terenie, bezpośrednio ze starych sadów, podczas poszukiwań odmian tzw. narodowych, czyli uprawianych lokalnie. Na miejscu stałym prezentuje się aktualnie 177 odmian. 

Pierwszy pozarządowy program zachowania zasobów genowych roślin in situ - zachowania starych, lokalnych odmian jabłoni i tradycyjnych metod przechowywania i przetwarzania owoców realizowany jest na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych z siedzibą w Świeciu nad Wisłą, gdzie znajdują się stare sady oraz nasadzenia przydrożne drzew owocowych sprzed I wojny światowej i z okresu międzywojennego. Prace rozpoczęto od inwentaryzacji istniejących jeszcze pozostałości starych sadów. W 32 sadach przyzagrodowych udało się oznaczyć 23 odmiany jabłoni i założyć ich szkółkę przy siedzibie terenowej Parku w Chrustkowie. Na podkładce antonówki zokulizowano każdą ze starych odmian. Powstaje kolekcja, mająca zabezpieczyć przed wyginięciem szczególnie te odmiany, których liczebność szacuje się na kilka egzemplarzy, np.: cytrynówka, koksa pomarańczowa, maślak. Niestety, w wielu regionach Polski lokalne populacje jabłoni prawie doszczętnie zostały zniszczone. Zespół Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych to pierwszy w naszym kraju teren, gdzie ochrona "in situ" roślin użytkowych doczekała się realizacji. 

Krajowy Program Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich określa ogólne zasady ochrony rodzimych populacji zwierząt zagrożonych wyginięciem, stanowiących istotny składnik agrobioróżnorodności ze względu na swoje pochodzenie lub cechy użytkowe. W ramach Krajowego Programu realizowane są Programy Hodowlane dla poszczególnych ras i grup zwierząt. W sumie zatwierdzono do marca 2003 roku 33 programy obejmujące 76 rodzimych ras, odmian i rodów zwierząt użytkowych. W wielu przypadkach stada tych zwierząt są utrzymywane głównie przez ośrodki naukowe Instytutu Zootechniki, Polskiej Akademii Nauk, bądź wyższych uczelni rolniczych, rzadko występują w chowie masowym w gospodarstwach rolnych. 

Efekty restytucji rodzimych ras zwierząt do gospodarstw indywidualnych, prowadzonej od kilku lat (między innymi przez Organizacje Pozarządowe) są obiecujące, zainteresowanie rolników chowem tych ras nie maleje. Przykładem może być projekt "Kurpiowski model bioróżnorodności w rolnictwie" realizowany przez Społeczny Instytut Ekologiczny. Rasy rodzime, wytworzone w danym kraju lub regionie, są doskonale przystosowane do lokalnych warunków środowiskowych (klimatu, gleby, bazy paszowej i tradycyjnego systemu chowu). Ich wydajność (mleczna, mięsna, produkcja jaj) jest z reguły niższa niż ras kulturalnych, lecz jednocześnie towarzyszą jej takie cechy jak odporność na choroby, długowieczność, wysoka płodność i plenność, zdolność przystosowania do trudnych warunków środowiska i dobre wykorzystanie pasz nawet słabszej jakości. Rasy te niekiedy pozwalają na uzyskanie produktu o wyjątkowej jakości lub walorach smakowych. 

Potrzeba ochrony rodzimych, lokalnych odmian roślin i ras zwierząt wynika nie tylko z posiadanych przez nie, użytkowanych lub możliwych do wykorzystania w przyszłości, cech produkcyjnych, lecz również są pewnym świadectwem kultury materialnej społeczności, pełnią funkcje przyrodniczo-krajobrazowe, etnograficzne i społeczno-kulturowe. Wytworzona przez lata pracy hodowców i rolników różnorodność biologiczna stanowi dorobek kulturalny i naukowy całego społeczeństwa i za jego zachowanie wszyscy jesteśmy odpowiedzialni.

Najwłaściwszą metodą ochrony zasobów genetycznych roślin użytkowych i zwierząt gospodarskich jest ich zachowanie in situ - w środowisku naturalnym, czyli w gospodarstwach rolnych i ogrodach przydomowych. Gospodarka ekstensywna lub średnio intensywna połączona z ochroną przyrody może przynosić dochody przy stosunkowo niewielkich nakładach. Lokalne rasy zwierząt i odmiany roślin są szczególnie przydatne do użytkowania w gospodarstwach ekologicznych, agroturystycznych lub położonych na obszarach chronionych. 

2. Projekt

Projekt "Zachowanie i ochrona bioróżnorodności w rolnictwie na terenie Wigierskiego Parku Narodowego" został opracowany we współpracy ze Stowarzyszeniem Konferencja Służb Ochrony Przyrody Zielonych Płuc Polski dla części powiatów suwalskiego, augustowskiego i sejneńskiego jakie zajmuje Wigierski Park Narodowy. Zasadniczym celem projektu jest ekorozwój regionu, poprzez wprowadzenie i rozwój chowu rodzimych ras zwierząt gospodarskich oraz restytucję starych, tradycyjnych odmian drzew owocowych. Wszystkie starania dotyczące ochrony tego terenu wpływają na mieszkańców i lokalną gospodarkę. Aby połączyć ochronę przyrody z rozwojem regionu niezbędna jest współpraca mieszkańców, zwłaszcza rolników ze służbami ochrony przyrody. 

W zamierzeniu jest wskazanie rolnikom nowych perspektyw poprzez cykl szkoleń, na które składać się będą:

1. Seminarium dotyczące Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego oraz ochrony różnorodności biologicznej w rolnictwie, zwierząt i roślin użytkowych - 28.05.2003
2. Wyjazd do gospodarstw już wdrażających programy ochrony agrobioróżnorodności - czerwiec / lipiec 2003 
   Kurpie - projekt: "Kurpiowski model różnorodności biologicznej w rolnictwie"
   Region Dolnej Wisły - kolekcja i szkółka rodzimych odmian jabłoni
3. Warsztaty tematyczne dotyczące wybranych dla celów projektu ras rodzimych zwierząt gospodarskich oraz sadownictwa - lipiec / sierpień 2003

Na spotkaniach wskazane będą również możliwości promowania produktów pozyskiwanych z chowu rodzimych ras zwierząt i sadów lokalnych odmian drzew oraz wykorzystanie ich w celu poprawy warunków ekonomicznych gospodarstw i zastosowanie w prowadzonej agroturystyce. 

Do udziału w projekcie zapraszamy gospodarstwa, w których produkcja odbywa się w warunkach ekologicznych, a właściciele są zainteresowani utrzymywaniem rodzimych ras zwierząt i/lub restytucją tradycyjnych odmian drzew owocowych. 

Początkowo będzie to kilka gospodarstw, do których wprowadzony zostanie chów ras rodzimych: kury zielononóżki kuropatwianej, gęsi suwalskiej, świni złotnickiej i konika polskiego. Zwierzęta zostaną zakupione ze środków EkoFunduszu i oddane pod opiekę gospodarzom, którzy zobowiążą się do odchowu rasowego potomstwa, z którego część zostanie nieodpłatnie przekazana do innych gospodarstw zainteresowanych udziałem w projekcie. 

Celem restytucji sadów przeprowadzona zostanie we współpracy z Ogrodem Botanicznym inwentaryzacja sadów już istniejących - ocena ich kondycji, gatunków i odmian drzew owocowych. Następnie prowadzone będą działania zmierzające do odnowy już istniejących nasadzeń drzew i w dalszym planie do tworzenia nowych sadów.

Całość programu finansowana jest przez Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska (GEF/SGP) UNDP oraz EkoFundusz.

3. Program Rolnośrodowiskowy

W krajach Unii Europejskiej działania takie są wspierane w ramach przedsięwzięć rolnośrodowiskowych. Także w Polsce rolnicy, którzy przystąpią do Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego będą objęci systemem pomocy finansowej. Celem Programu Rolnośrodowiskowego jest dotowanie praktyk rolniczych służących ochronie środowiska na obszarach wiejskich. Do zadań, jakim mają służyć pakiety rolnośrodowiskowe należą m.in.: propagowanie dobrej praktyki rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego, zachowanie różnorodności biologicznej gatunków i siedlisk, ochrona gleb przed erozją, ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa, zachowanie zasobów genetycznych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin, kształtowanie krajobrazu. 

Udział w Programie jest dobrowolny, a realizowany jest (co najmniej przez 5 lat) na podstawie umowy zawieranej przez rolnika z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W umowach rolnicy zobowiązują się do przestrzegania Dobrej Praktyki Rolniczej. 

Płatności w ramach Programu Rolnośrodowiskowego będą pochodzić w 80 % z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOIGR) i w 20 % z budżetu państwa. Wypłacane będą głównie w przeliczeniu na powierzchnię hektara gruntów rolnych objętych działaniami rolnośrodowiskowymi. Przewidywane płatności będą się wahać od 160 PLN do ponad 1000 PLN rocznie na 1 ha gruntów, w zależności od realizowanych działań. (zobacz także stronę "Programy rolnośrodowiskowe - instrument ekologizacji gospodarki rolnej").
.