Aleksander W. Sokołowski
[artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]

Rozmowa o przyszłości Parku

Park narodowy jest instytucją stałą, raz utworzony ma trwać stale i służyć wszystkim następnym pokoleniom. W związku z tym system ochrony, sposób korzystania i wszelkie działania parku muszą uwzględniać tę bardzo długą perspektywę czasu. Zawsze głównym celem parku musi być ochrona jego przyrodniczego bogactwa, nie pomijając przy tym ochrony dziedzictwa kulturowego. Z upływem czasu mogą zmieniać się jedynie metody ochrony oraz sposoby i zakres wykorzystywania parku dla potrzeb nauki, dydaktyki, turystyki, rekreacji i in. ale główny cel parku zawsze będzie ten sam - ochrona przyrody. Szczególną troską należy otaczać to, co w przyrodzie parku jest naturalne, specyficzne, najbardziej zagrożone oraz starać się odtwarzać naturalny charakter tych elementów, które zostały w przeszłości zniekształcone. Na terenach rolniczych i zabudowanych, a znajdujących się w granicach parku, głównym przedmiotem ochrony jest krajobraz oraz zachowane miejscami fragmenty naturalnych i półnaturalnych biocenoz.

Postęp w rozwoju cywilizacyjnym kraju i towarzyszące temu przekształcanie przyrodniczego środowiska powoduje wzrost znaczenia parku dla nauki, dydaktyki, turystyki, kultury. Park w coraz większym zakresie będzie pełnił rolę naturalnego laboratorium przyrody i stanowił refugium, w którym gatunki roślin i zwierząt będą mogły trwać i gdzie człowiek będzie mógł je obserwować oraz pogłębiać wiedzę o ich biologii w warunkach naturalnego środowiska.

Z tego wynika istotna naukowa i dydaktyczna funkcja parku obok wiodącej funkcji ochronnej. Do jej pełnienia park musi być odpowiednio przystosowany pod względem organizacyjnym, lokalowym i kadrowym. W tym zakresie podstawową rolę odgrywa pracownia naukowa parku współpracująca z ośrodkiem dydaktycznym i muzeum przyrodniczym.

Tematyka badawcza powinna wynikać z przyrodniczej specyfiki parku, z zadań ochronnych, ale też powinna uwzględniać zagadnienia ogólnospołeczne warunkujące w dużym stopniu funkcjonowanie parku itp. W przyrodzie Wigierskiego Parku Narodowego są trzy główne elementy: lasy, torfowiska i wody. Jest też czwarty element - tereny rolnicze. Te elementy wyrażające specyfikę parku powinny określać główne kierunki badań naukowych, ale szczególną rolę odgrywają tu zagadnienia związane z wodą, stanowiącą wyróżnik Wigierskiego Parku Narodowego.

Aby ochrona przyrody parku była skuteczna, konieczna jest pełna wiedza jego o przyrodzie, w tym przede wszystkim potrzebny jest pełny inwentarz gatunków flory i fauny. Duże potrzeby są jeszcze w poznaniu roślin niższych - grzybów, śluzowców, glonów oraz bogatego świata zwierząt bezkręgowych. Liczne luki występujące w tym zakresie powinny być wypełniane w pierwszej kolejności. Badania powinny obejmować również specyficzne elementy przyrody parku: Jezioro Wigry, dystroficzne jeziorka (suchary), biologię siei, sielawy, metody renaturalizacji ekosystemów zniekształconych itp.

Park narodowy powinien stanowić też element krajowego monitoringu stanu przyrody i przyrodniczego środowiska. Monitoring stanu środowiska parku jest też istotnym elementem systemu ochrony przyrody. Z badaniami monitoringowymi powinny być powiązane badania zmian zachodzących w składzie gatunkowym i strukturze ekosystemów parku. Znajomość tego typu zjawisk i procesów decyduje w znacznym stopniu o skuteczności działań ochronnych. Działalność naukowa powinna być prowadzona w sposób nie kolidujący z główną funkcją parku - ochroną całej przyrodniczej substancji, wszystkich elementów przyrody. W tym celu musi być prowadzona pod nadzorem ze strony Rady Naukowej Parku, natomiast nadzór organizacyjny nad prowadzonymi na terenie parku pracami naukowymi powinna sprawować pracownia naukowa. Szczególnego nadzoru wymagają prace badawcze prowadzone w rezerwatach ścisłych, które powinny być wyłączone z badań eksperymentalnych. Na ich terenie nie powinno się też zbierać materiałów roślinnych i zwierzęcych do badań naukowych, a badania powinny się ograniczać jedynie do opisywania zjawisk.

Tak szeroka problematyka badawcza wynikająca z przyrodniczej różnorodności i dużego bogactwa flory i fauny i wielu procesów i zjawisk zachodzących w parku i jego otoczeniu, a wpływających na przyrodę, wymaga stałego udziału w badaniach licznego grona badaczy z różnych ośrodków naukowych z kraju i z zagranicy. Park musi więc dysponować na potrzeby tych pracowników miejscem w pracowni naukowej oraz zapleczem hotelowym o odpowiednim standardzie i stołówką.

Natomiast pracownicy parku powinni w miarę możliwości uczestniczyć w badaniach prowadzonych przez badaczy spoza parku, zgodnie ze swoimi kwalifikacjami i zainteresowaniami. To pozwoli im rozwijać się naukowo oraz uzyskiwać stopnie naukowe.

Głównym zadaniem pracowni powinno być inwentaryzowanie wyników badań prowadzonych na terenie parku przez różne instytucje naukowe oraz w miarę możliwości koordynowanie tematyki badawczej. Pracownicy naukowi parku powinni wykonywać badania związane z ochroną przyrody parku i które wymagają ciągłości obserwacji, głównie o charakterze monitoringu. Badania te powinny dotyczyć głównie zmian zachodzących w przyrodzie parku i możliwości korygowania ich przebiegu.

Pracownia powinna popularyzować też naukowe walory parku, zachęcając tym naukowców z kraju i z zagranicy do podejmowania badań, których wyniki mogłyby być wykorzystane w działaniach na rzecz ochrony przyrody. Pracownicy naukowi powinni też nawiązywać kontakty z naukowcami zajmującymi się badaniami przydatnymi dla parku lub uzupełniającymi wiedzę o jego przyrodzie. Dotyczyć to powinno przede wszystkim inwentaryzacji gatunków tych grup, które dotychczas są bardzo słabo zbadane.

W zakres funkcji naukowej wchodzi też organizowanie przez park seminariów, sympozjów i konferencji naukowych, na których powinny być prezentowane i upowszechniane wyniki badań prowadzonych zarówno w Wigierskim Parku Narodowym jak też omawiane i dyskutowane problemy związane z ochroną przyrody o charakterze lokalnym i ogólnym.

Ważną funkcją pracowni naukowej jest dydaktyka kierowana głównie do młodzieży szkolnej i oświata, głównie przyrodnicza, skierowana do miejscowej ludności.. Konieczne jest więc zorganizowanie ośrodka dydaktycznego z odpowiednim personelem i wyposażeniem. Należy też przyspieszyć organizowanie muzeum przyrodniczego, które obok gromadzenia eksponatów i materiałów dokumentacyjnych, (zielnik roślin naczyniowych, mchów, porostów, grzybów, zbiory bezkręgowców) będzie pełnić w szerokim zakresie również funkcję dydaktyczną.

Istotnym elementem działalności dydaktycznej parku jest organizowanie ścieżek dydaktycznych, opracowywanie przewodników, informatorów oraz publikowanie informacji o przyrodzie parku i problemach związanych z ochroną jego przyrody. Należy starać się, aby ta informacja docierała stale do ludności żyjącej w parku i w jego otoczeniu.

Na terenie parku powinny być wydzielone obszary o różnej dostępności turystycznej:

a. teren dostępny dla wszystkich zwiedzających park, bez ograniczeń, zaopatrzony w odpowiednią infrastrukturę - oznakowanie, kładki, schrony przeciwdeszczowe itp.,

b. teren dostępny dla turystyki kwalifikowanej, dostępny tylko z koncesjonowanym przewodnikiem lub pracownikiem parku,

c. teren dostępny tylko dla pracowników naukowych i grup specjalistycznych,

d. teren dostępny tylko dla badań naukowych - ostoje zwierząt, ścisłe rezerwaty przyrody, strefy ochronne gniazd rzadkich ptaków.

Przebieg szlaków turystycznych powinien uwzględniać to przestrzenne zróżnicowanie dostępności terenu parku wynikające ze strefowości reżimu ochronnego. Szlaki turystyczne ogólnie dostępne powinny być prowadzone tak, aby zapoznając z charakterystycznymi elementami przyrody parku, omijały fragmenty przyrodniczo najcenniejsze i najbardziej wrażliwe na zakłócenie naturalnych procesów.

Duże i trudne zadania stoją przed parkiem w zakresie unaturalniania ekosystemów leśnych, zniekształconych trwającą od ok. 200 lat szablonową gospodarką leśną nastawioną głównie na produkcję surowca drzewnego. Jest to praca długotrwała, obejmująca co najmniej jedno pokolenie lasu, to znaczy ok. 150-200 lat. Tyle czasu potrzeba, aby las gospodarczy nabrał cech lasu naturalnego, charakteryzującego się urozmaiconą strukturą wiekową drzewostanu, zgodnością składu gatunkowego z warunkami siedliskowymi i obecnością wszystkich stadiów rozwojowych drzew, w tym również przestojów oraz drzew obumierających ze starości, martwych i rozkładającego się drewna, stanowiącego środowisko życia kilku setek gatunków roślin niższych i zwierząt bezkręgowych.

Należy dążyć do tego, aby w przyszłości drzewostany parku, jak w prawdziwie naturalnym lesie, zawierały liczne 200-250 - letnie sosny, 300-400 - letnie dęby, 150 - letnie olsze, jesiony i klony. Takie naturalne lasy muszą też powstać na zrębach powstałych w latach 1995-1996 po wyciętych drzewostanach świerkowych opanowanych przez kornika. Jest to zadanie dla wielu pokoleń pracowników parku, ale rozpoczęte musi być już dziś.

Prace nad unaturalnieniem lasu wymagają obok długiego czasu również, znacznych środków i dużej wiedzy, która powinna być wzbogacana nowymi doświadczeniami uzyskiwanymi w trakcie prowadzonych prac. W pracach tych powinni uczestniczyć również pracownicy naukowi parku rejestrując efekty poszczególnych działań na sieci stałych powierzchni badawczych.

Unaturalnienia wymagają również ekosystemy wodne zespołu jezior wigierskich zniekształcone prowadzoną przed utworzeniem parku szablonową gospodarką rybacką. Jest to również praca wymagająca długiego czasu i dużej wiedzy.

Problemem wciąż nierozwiązanym jest ochrona jeziora Wigry przed zanieczyszczeniami wpływającymi z wodami Czarnej Hańczy oraz spływającymi z terenów zabudowanych zlokalizowanych na obrzeżach jeziora. Pomimo pewnej poprawy w wyniku budowy oczyszczalni ścieków w Suwałkach wciąż jeszcze jest tu wiele do zrobienia. Jest to problem o podstawowym znaczeniu dla ochrony tego unikatowego ekosystemu, wymagający szybkich działań.

Sposoby i zakres działań ochronnych muszą być zróżnicowane, dostosowane do przedmiotu i celu ochrony, które w różnych miejscach mogą być różne. Obok ochrony ścisłej stosowanej obecnie na niewielkiej części parku, realizowana jest głównie ochrona aktywna. Polega ona na działaniu korygującym przebieg pewnych procesów przyrodniczych, a pozwalającym osiągnąć określony cel. Tak na przykład wśród lasu o naturalnym charakterze muszą być też miejsca z celowo przerzedzonym drzewostanem dla utrzymania w runie roślin światłożądnych, wśród których jest wiele rzadkich składników flory. Naturalne prosecy sukcesyjne zachodzące na terenie parku powodują zanikanie tych gatunków. W drzewostanach o zubożałym składzie gatunkowym, gdzie nie ma możliwości uzyskania naturalnego odnowienia brakujących gatunków, trzeba stosować odnowienie sztuczne.

Na obrzeżach lasu pewne powierzchnie powinny zajmować półnaturalne łąki o specyficznym, bogatym składzie gatunkowym. Tu konieczne jest koszenie i hamowanie wkraczania drzew i roślinności leśnej. Są to tylko niektóre działania z szerokiej listy zabiegów stosowanych w ramach ochrony aktywnej.

Postęp prac nad unaturalnieniem lasu pozwoli w przyszłości na zwiększanie zakresu ochrony ścisłej. Powinna ona obejmować co najmniej ok. 30% powierzchni parku i wszystkie typy ekosystemów.

Park musi też sprawować stały nadzór nad działalnością inwestycyjną, aby wznoszone obiekty nie szpeciły specyficznego, bardzo urozmaiconego krajobrazu parku i nie powodowały zagrożenia dla przyrody. W zakresie architektury jak i w rozwiązywaniu problemów gospodarki wodno-ściekowej, modernizacji systemu ogrzewania budynków park, podobnie jak dotychczas, powinien stanowić wzór do naśladowania dla okolicznej ludności, a w pewnym zakresie służyć też pomocą i doradztwem w rozwiązywaniu trudnych problemów.

Poza lasem, na gruntach parku, powinien być zorganizowany tzw. agrorezerwat. Powinno to być 2-3 hektarowe pole, na którym byłyby uprawiane zboża bez użycia herbicydów. Celem rezerwatu byłoby zachowanie roślinności segetalnej związanej z tradycyjną uprawą zbóż, wśród której jest szereg obecnie już rzadkich gatunków chwastów, jak kąkol, chaber, maki i wiele innych, tak pięknie ożywiających dawniej nasze pola. Obecnie one powszechnie zanikają w związku ze stosowaniem na szeroką skalę herbicydów. Do nawożenia należy stosować tylko obornik pochodzący z parkowego gospodarstwa, w którym do podściółki zwierząt powinna być stosowana słoma z zawartością chwastów pochodzących z tego tradycyjnie uprawianego pola.

Wigierski Park Narodowy powinien stanowić węzłowy element zintegrowanego regionalnego systemu ochrony przyrody. W tym celu musi być połączony tzw. korytarzami ekologicznymi z innymi obszarami chronionymi i przyrodniczo cennymi. Jest to bardzo ważny problem, który musi być uwzględniany w planach zagospodarowania przestrzennego gmin otaczających park oraz w planach regionalnych. Powinno to być uwzględniane też w planach zalesień i zadrzewień. Dotyczy to szczególnie korytarzy łączących Park Wigierski z Suwalskim Parkiem Krajobrazowym i Puszczą Romincką.

Modyfikacji wymaga też sieć komunikacyjna w parku, która jest zbyt gęsta. Jej przebieg powinien uwzględniać potrzebę tworzenia ostoi dla zwierząt wymagających spokoju, szczególnie w okresie rozrodu. Szczególnie trudny problem stanowi szosa łącząca Suwałki z Sejnami o dużym ruchu tranzytowym, przechodząca przez park.

Park jest nieduży. Jego wielkość wynika z kompromisu między minimalnymi potrzebami ochrony przyrody a doraźnymi interesami władz i społeczeństwa. Dlatego też należy wykorzystywać każdą okazję do powiększenia jego powierzchni. Sprzyja to bowiem jego przyrodniczej stabilności i zwiększa odporność na oddziaływanie czynników destrukcyjnych. Powinny ulegać też likwidacji, w drodze wykupu, tereny prywatne leżące w dolinach rzek i na wyspach. Należy dążyć też do wyrównywania granicy parku. Obecny ich przebieg, szczególnie w północnej części parku, jest bardzo niekorzystny.

Należy starać się, aby miejscowa ludność, szczególnie żyjąca w granicach parku, czuła się jego częścią i miała świadomość, że ochrona przyrody pozwala jej uzyskiwać z tego korzyści. Wymaga to wypracowania metod efektywnego gospodarowania, nie przynoszącego szkody przyrodzie i nie obniżającego walorów parku. Jest to trudne, ale konieczne. Potrzebna jest do tego stała współpraca parku i ludności dla dobra obu stron.

.