kod siedliska: 91D0-5, siedlisko priorytetowe
*Borealna świerczyna bagienna
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
W krajobrazach młodoglacjalnych, w Puszczy Rominckiej i Boreckiej, występowanie typowej borealnej świerczyny bagiennej związane jest z dużymi nieckami wytopiskowymi, w których wpływ eutroficznych siedlisk wysoczyzn morenowych jest ograniczony do strefy brzeżnej torfowiska. Rolę buforu zatrzymującego większość substancji docierających z obszaru zlewni spełnia tu okrajek olsowy. Za okrajkiem, ku środkowi niecki, występuje zwykle pogorszenie warunków siedliskowych: wzrost zakwaszenia, obniżenie troficzności gleb torfowych. Jest to miejce występowania oligotroficznej postaci świerczyn bagiennych, która może otaczać środek niecki zajęty przez bory bagienne lub mszary na torfowiskach wysokich. W wypadku mniejszych form wytopiskowych świerczyna zajmuje często cały obszar niecki poza strefą okrajka. W podłożu świerczyn występują głębokie torfy przejściowe lub torfy wysokie z poziomem murszu. Podobny sposób występowania świerczyny typowej jest spotykany również w krajobrazach staroglacjalnych: w Puszczy Knyszyńskiej i Białowieskiej, ale są to sytuacje rzadkie. Na tym obszarze świerczyna typowa towarzyszy oligotroficznym krajobrazom borów sosnowych na piaskach eolicznych, sytuując się na skraju torfowisk niskich z olsami.
Paprociowa postać świerczyny bagiennej jest związana z torfowiskami, które są włączone do sieci odpływu wód powierzchniowych. Są to zabagnione rynny wód roztopowych, niecki wytopiskowe z wyraźnym odpływem, zabagnione tarasy rzeczne, często zasilane wodami naporowymi w strefie krawędziowej wysoczyzn morenowych, zlądowaciałe i zatorfione dawne przesmyki (zwężenia) łączące jeziora.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
W podzespole typowym głównym składnikiem drzewostanu jest świerk, który tworzy prawie lite świerczyny lub drzewostany mieszane z sosną. Sosna jest gatunkiem ustępującym i nie odnawia się; jest to zwykle populacja jednowiekowa. Populacja świerka jest wiekowo zróżnicowana: dominującą rolę pełnią drzewa średnich klas grubości o strzałach słabo oczyszczonych z gałęzi. Świerk jest także głównym składnikiem warstwy krzewów, tworzy często tak zwartą warstwę nalotu, że przez silne zacienienie ogranicza ona rozwój warstwy ziół. W runie leśnym przeważają krzewinki borówek i widłaki, z roślinności zielnej częsty jest szczawik zajęczy Oxalis acetosella, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, siódmaczek leśny Trientalis europaea. Silnie ocieniane dno lasu sprzyja bujnemu rozwojowi warstwy mszystej z dominującymi mchami torfowymi: Sphagnum palustre, Sphagnum capiliifolium, Sphagnum girgensohnii. Roślinność dna lasu jest uboga, trzon roślinności stanowią gatunki z klasy Vaccinio-Piceetea, pozostałe grupy syngenetyczne są słabo reprezentowane. Na uwagę zasługuje występowanie brzozy omszonej Betula pubescens, wetnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum i mchu Polytrichum strictum. Wymienione gatunki przenikają do świerczyny typowej z sosnowych borów bagiennych. W płatach podsuszonych lub w inicjalnych świerczynach masowo występuje Oxalis acetosella.
Drzewostany w podzespole paprociowym, w porównaniu z typową postacią świerczyny bagiennej, są mniej zwarte, często występują luki. Obok świerka, który dominuje w górnym piętrze drzew, obecna jest sosna lub olsza. Bogatszy jest podszyt, w którym poza świerkiem obecna jest osika i kruszyna. Dno lasu ma często kępiastą strukturę i mozaikowy charakter roślinności. Runo leśne jest bogatsze o kilkanaście gatunków roślin, a cechą charakterystyczną podzespołu paprociowego świerczyny jest obecność gatunków należących do klas Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Alnetea glutinosae, Molinio-Arrhentheretea, Querco-Fagetea. Gatunki wymienionych klas są skompleksowane w synuzjach kępkowych i dolinkowych. W paprociowej świerczynie bagiennej gatunki z klasy Vaccinio-Piceetea są reprezentowane liczniej niż w podzespole typowym. Wyrazem znacznej odrębności tej postaci zespołu jest występowanie roślin torfowisk przejściowych: fiołka błotnego Viola palustris, turzycy pospolitej Carex nigra, turzycy gwiazdkowatej C. echinata, wierzbownicy błotnej Epilobium palustre. Częste są także gatunki łęgowe: tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, pępawa błotna Crepis paludosa i ostrożeń błotny Cirsium palustre. Wyrazem korzystniejszych warunków edaficznych w świerczynie paprociowej jest obecność gatunków klasy Querco-Fagetea, a w szczególności śledziennicy skrętolistnej Chrysosplenium alternifolium, sałatnika leśnego Mycelis muralis, prasownicy rozpierzchłej Plagiomilium effusum, niecierpka pospolitego Impatiens noli-tangere, Mnium undulatum. Na wyższą troficzność podzespołu wskazują także wietlica samicza Athyrium filix-femina, czartawa drobna Circaea alpina, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, cienistka (zachyłka) trójkątna Gymnocarpium dryopteris.
Reprezentatywne gatunki
Gatunki typowe dla borealnej świerczyny bagiennej jako całego zespołu są najpełniej reprezentowane w świerczynie paprociowej. Należą do nich: gwiazdnica długolistna Stellaria longifolia, listera sercowata Listera cordata, turzyca szczupła Carex disperma, gruszycznik (gruszyczka) jednokwiatowy Moneses uniflora, gruszyczka okrągłolistna Pyrola rotundifolia, żłobik koralowy Coralorrhiza trifida, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, wroniec widlasty Huperzia selago, zachylnik (nerecznica) błotny Thelypteris palustris, Sphagnum girgensohnii, Ptilium crista-castrensis. W świerczynie typowej są nimi: Sphagnum girgensohnii, Sphagnum palustre, Sphagnum fallax, Bazzania trilobata, Polytrichum commune, Polytrichum strictum, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum.
Odmiany
Brak.
Możliwe pomyłki
Indywidualność fizjonomiczna oligotroficznej borealnej świerczyny bagiennej pozwala ją bardzo łatwo odróżnić od innych typów lasów bagiennych i borów mieszanych ze świerkiem. Jedynym zbiorowiskiem, które może się upodobnić do świerczyny ze względu na podobną dynamikę świerka i obecność bogatej warstwy mszystej, jest borealny bór mieszany wilgotny Querco-Piceetum sphagnetosum. Oba te zbiorowiska często kontaktują się ze sobą, ponieważ Querco-Piceetum występuje w pozycji ekotonowej na granicy siedlisk bagiennych, przynależąc już do grupy zbiorowisk na siedliskach mineralnych. Świerczyna paprociowa z większym udziałem sosny fizjonomicznie może być mylona z brzezinami bagiennymi, a w wypadku większej domieszki olszy - z ubogimi postaciami olsów mszystych (Sphagno squarrosi-Alnetum).
Identyfiktory fitosocjologiczne
Związek Piceion abietis
Podzwiązek Vaccinio-Piceenion
Zespół Sphagno girgensohnii-Piceetum borealna świerczyna bagienna
Podzespoły:
Sphagno girgensohnii-Piceetum myrtilletosum
Sphagno girgensohnii-Piceetum typicum
Sphagno girgensohnii-Piceetum dryopteridetosum
Dynamika roślinności
Dynamika zbiorowiska ma charakter spontaniczny; w warunkach ombrofilnej gospodarki wodnej jest ono relatywnie stabilne i trwałe w czasie. Podzespół typowy jest końcowym ogniwem w sukcesji świerczyn bagiennych, które powstały w wyniku osuszania borów bagiennych, rzadziej jest to rezultat sukcesji prowadzącej od paprociowej świerczyny bagiennej. Świerczyna bagienna jest zbiorowiskiem klimaksowym dla większości zbiorowisk bagiennych. Obniżenie wody i proces murszenia gleb w tych zespołach ułatwia świerkowi wejście do drzewostanu, a następnie zdobycie pozycji dominanta, czemu towarzyszy pojawienie się lub zwiększenie liczby gatunków ze związku Piceion abietis. Sukcesja zespołów w tych warunkach ma przeważnie charakter naturalny i powolny. Konsekwencją rozwoju borealnej świerczyny bagiennej, następującego od borów i brzezin bagiennych, jest ustępowanie sosny z drzewostanu. Znaczna indywidualność florystyczna podzespołu paprociowego oraz występowanie zróżnicowanych grup syngenetycznych wskazują, że zbiorowisko to powstało drogą całkowicie odmiennej sukcesji niż świerczyna typowa. Udział gatunków klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae oraz znaczny udział sosny w drzewostanie wskazują, że znaczna część świerczyny paprociowej wywodzi się z sosnowo-brzozowych lasów bagiennych. Natomiast postacie z udziałem olszy w drzewostanie oraz obecnością gatunków łąk wilgotnych i torfowisk niskich wskazują na pochodzenie świerczyny paprociowej od olsów i lasów łęgowych. Potwierdzają to prowadzone w przeszłości zręby zupełne świerczyn, na których odnowiła się spontanicznie olsza. Bardziej labilny charakter siedlisk jest wynikiem ich zależności od cieków i wód płynących, których regulacje i melioracje doprowadziły w licznych sytuacjach do obniżenia poziomu wód gruntowych, mineralizacji torfów i wymusiły sukcesję zbiorowisk w kierunku świerczyn bagiennych.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Typowa świerczyna bagienna graniczy najczęściej od strony siedlisk bardziej podtopionych z Vaccinio uliginosi-Pinetum (91D0-2), Sphagno girgensohnii-Piceetum dryopteridetosum, Carici elongatae-Alnetum, Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis (91D0-6). Od strony siedlisk mineralnych zbiorowiskiem kontaktowym jest Querco-Piceetum. Świerczyna paprociowa graniczy najczęściej ze zbiorowiskami, od których sukcesyjnie się wywodzi: Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis (91D0-6), Carici elongatae-Alnetum, Fraxino-Alnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum typicum.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Borealna świerczyna bagienna występuje tylko w północno-wschodniej części kraju, w granicach Puszcz Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej i Rominckiej, na obszarze Pojezierza Mazurskiego, północnej Warmii oraz na Wysoczyźnie Elbląskiej.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Świerczyna bagienna jest zbiorowiskiem, w którym borealny charakter lasów jest najpełniej wyrażony na terenie Polski. Świadczy o tym dynamika i dominacja świerka we wszystkich poziomach struktury pionowej lasu, największa frekwencja gatunków borealno-arktycznych, które osiągając południową granicę zasięgu w Polsce północno-wschodniej, podkreślają odrębność geobotaniczną tego regionu w stosunku do reszty kraju. Lasy te, z racji zajmowanych siedlisk, znacznego zacienienia i bogatej warstwy mszyste,j mają duże znaczenie w retencji wód i stabilizowaniu stosunków wodnych.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, orlik krzykliwy Aquila pomarina.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Świerczyny typowe i paprociowe znajdują się w dość korzystnej sytuacji, ponieważ znaczna liczba dużych niecek torfowiskowych z zonacyjnym układem siedlisk oraz innych miejsc, w których występują obie postaci zespołu, objęta jest ochroną konserwatorską w formie rezerwatów przyrody, a większość pozostałych stanowisk znajduje się na terenach parków krajobrazowych. W części lasów Polski północno-wchodniej, zwłaszcza na terenach Leśnych Kompleksów Promocyjnych, odstąpiono całkowicie od użytkowania rębnego świerczyn bagiennych z racji ich funkcji ochronnych.
Inne obserwowane stany
Świerczyny paprociowe, częściej niż typowe, spotykane są w postaci zniekształconej lub zdegradowanej. Dotyczy to w dużej mierze terenów dolin rzecznych, zmeliorowanych i wypasanych. Przylegające do terenów otwartych podsuszone świerczyny są wydeptywane i niszczone przez bydło, które szuka w nich osłony przed słońcem. Takie sytuacje występują m.in. w rejonie Puszczy Knyszyńskiej.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Wydaje się, że największe zagrożenia związane są obecnie z czynnikami naturalnymi. Malejący udział śnieżnych zim w ostatnich dziesięcioleciach i utrzymujące się stany niskiego zwierciadła wody obniżają kondycję zdrowotną drzewostanów i narażają je na ryzyko wystąpienia gradacji owadów. Przeprowadzone na wielką skalę melioracje torfowisk na terenach Mazur spowodowały obniżenie zdrowotności drzewostanów świerkowych i doprowadziły w XIX i XX wieku do masowych i cyklicznych gradacji mniszki brudnicy. Również rosnąca częstotliwość gwałtownych zjawisk atmosferycznych jest odpowiedzialna za znaczne szkody w drzewostanach świerkowych, które na siedliskach bagiennych łatwo ulegają wywałom. Świerczyna paprociowa wykazuje większą podatność na te zjawiska, co wyraża się m.in. większym rozrzedzeniem drzewostanów.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Drzewostany świerczyn bagiennych (w typie siedliskowym LMb lub BMb) II i III bonitacji nie należą do szczególnie wartościowych. Ponadto możliwość ich eksploatacji wiąże się ze znacznymi utrudnieniami z powodu siedlisk torfowych, do których dostęp również zimą jest utrudniony. Poważne nakłady są też związane z odnowieniem zrębów. Dobry obecnie stan rozpoznania siedlisk leśnych w Polsce północno-wschodniej, osiągnięty na podstawie kartograficznych prac glebowo-siedliskowych, stwarza podstawy racjonalnego użytkowania i kształtowania tej grupy lasów w tych obszarach, gdzie znajdują się one poza systemem ochrony. Skład gatunkowy odnowień odzwierciedla proporcje występujące w drzewostanach naturalnych.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedliska borealnej świerczyny bagiennej, podobnie jak inne siedliska torfowe, są wrażliwe na zmiany stosunków wodnych i troficznych.
Zalecane metody ochrony
Zaleca się, żeby, podobnie, jak to uczyniono w stosunku do większych naturalnych kompleksów leśnych (Puszcza Białowieska), konsekwentnie odstępować od użytkowania rębnego wszystkich lasów na torfach, w tym świerczyn bagiennych. W wypadku utrzymania działań gospodarczych należy rygorystycznie przestrzegać wytycznych, opracowanych na podstawie badań glebowo-siedliskowych, ponieważ są one pochodną inwentaryzacji i opisu siedlisk wzorcowych. Należy też dużą uwagę przywiązywać do prowadzonych na terenach leśnych działań związanych z regulacją oraz renaturalizacją stosunków wodnych. Projekty takich działań muszą zawierać prognozę ich wpływu na stan siedlisk bagiennych.
Ochrona stabilności właściwych stosunków hydrologicznych musi mieć charakter kompleksowy, obejmować obszary istotne dla utrzymania reżimów wodnych na niezmienionym poziomie, a więc również całe zlewnie lokalnych rzek i cieków. Wszystkie świerczyny w tych nadleśnictwach, gdzie nie są objęte innymi formami ochrony, powinny być traktowane jako lasy wodochronne. Należy zdecydowanie unikać prowadzenia tras komunikacyjnych na nasypach przecinających torfowiska i cieki zasilające te tereny.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Świerczyny bagienne, z racji swojej niedostępności, są naturalnymi refugiami - ostojami ptaków drapieżnych, wokół ich gniazd zakładane są strefy ochronne. Borealny charakter świerczyn znajduje odzwierciedlenie w obecności rzadkich gatunków flory, a także licznych i rzadkich gatunków owadów saproksylicznych.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Utrudnienia w gospodarczym użytkowaniu siedlisk bagiennych sprzyjały powołaniu dość licznych rezerwatów przyrody ze świerczynami bagiennymi. Na północy regionu Polski północno-wschodniej są to: Mechacz Wielki, Zytkiejmska Struga (największy w Polsce płat świerczyn bagiennych), w Puszczy Knyszyńskiej większość rezerwatów zawiera świerczyny, najbardziej znane to Machnacz i Jesionowe Góry. W Puszczy Białowieskiej - Dziki Kąt, Wysokie Bagno i Bagno Sierchanowo w Parku Narodowym. Ochronie tych siedlisk sprzyjają też istniejące i projektowane parki krajobrazowe oraz narodowe, gdzie znajduje się większość areałów świerczyn: Parki Krajobrazowe Puszczy Rominckiej i Boreckiej, Mazurski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Wigierski Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Rozpoznanie rozmieszczenia borealnych świerczyn na terenie Polski północno-wschodniej jest dość dobre. Wynika ono z wykonanych opracowań kartograficznych wszystkich cytowanych parków krajobrazowych i parków narodowych w ramach prac glebowo-siedliskowych, planów ochrony parków narodowych oraz innych prac o charakterze geobotanicznym. Pochodną wykonanych inwentaryzacji oraz indywidualnych badań jest bogata biblioteka zdjęć fitosocjologicznych.
Monitoring naukowy
W stosunku do pewnej liczby powierzchni prowadzone są powtórzenia zdjęć fitosocjologicznych na stałych powierzchniach; taki wymóg istnieje obecnie w parkach narodowych. Na terenie Puszczy Boreckiej funkcjonuje Stacja Kompleksowego Monitoringu Środowiska Puszcza Borecka, włączona do międzynarodowego programu monitoringu. Również na terenie Puszczy Białowieskiej istnieją stałe powierzchnie monitoringu wód, atmosfery i gleb, obsługiwane przez Instytut Badawczy Leśnictwa.
Bibliografia
CZERWIŃSKI A. 1966. Les forets d'epiceas des marecages du voivodat de Białystok (La Pologne du Nord-Est). Bulietin de la Societe des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań. Serie D7: 15-36.
CZERWIŃSKI A. 1977. Świerczyny niżowe północno-wschodniej Polski. W: Świerk pospolity (oprac., zbior.). PWN Warszawa - Poznań, s. 372-404.
CZERWIŃSKI A. 1978. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Zesz. Nauk. Polit. Białostockiej 27: 1-326.
ENDLER Z. 1989. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk Lasów Skalistych. Fragm. Flor. Geobot. 34. 1-2: 155-161.
KWIATKOWSKI W. 1994. Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej. Phytocoenosis Vol. 6 (N.S.) Supl. Cart. Geobot. 6: 35-87.
MATUSZKIEWICZ J. M. 1977. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski Cz. 4. Bory świerkowe i jodłowe. Phytocoenosis 6(3): 151-226.
MATUSZKIEWICZ J. M. 1987. Geobotaniczne zróżnicowanie lasów iglastych Polski. W: Breymeyer A. (red.). Lasy iglaste na obszarze Polski. Dokum. Geogr. 3: 47-72.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, s. 358.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, s. 537.
POLAKOWSKI B. 1961. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne Puszczy Boreckiej ze szczególnym uwzględnieniem lasów leśnictwa Lipowo i Walisko. Stud. Soc. Sc. Toruń. Sec. D (Botanice) 5: 1-147.
POLAKOWSKI B. 1962. Bory świerkowe na torfowiskach (zespół Piceo-Sphagnetum girgensohnii) w północno-wschodniej Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 8.2: 139-156.
SOKOŁOWSKI A. W. 1966. Fitosocjologiczna charakterystyka borów świerkowych w Puszczy Białowieskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 303-307: 45-69.
SOKOŁOWSKI A. W. 1968. Zespoły leśne nadleśnictwa Zwierzyniec w Puszczy Białowieskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 354: 3-131.
SOKOŁOWSKI A. W. 1970. Zespoły leśne nadleśnictwa Złota Wieś w Puszczy Knyszyńskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 369: 15-64.
SOKOŁOWSKI A. W. 1980. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Monogr. Bot. 60: 1-205.
SOKOŁOWSKI A. W. 1988. Fitosocjologiczna charakterystyka lasów Puszczy Knyszyńskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 682: 4-117.
SOKOŁOWSKI A. W. 1993. Fitosocjologiczna charakterystyka zbiorowisk leśnych Białowieskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 12.3: 5-190.
SIUTA J. (red.) 1994. Stacja Kompleksowego Monitoringu Środowiska Puszcza Borecka. Inst. Ochr. Środowiska. Warszawa, s. 129.
Zybura H. 1996. Stan i znaczenie lasów borealnych. W:
Łonkiewicz B. (red.) Ochrona i zrównoważone użytkowanie lasów w Polsce. Fundacja PUNC Poland, Warszawa, 111-19.
Włodzimierz Kwiatkowski