kod siedliska: 91D0-6, siedlisko priorytetowe
*Sosnowo-brzozowy las bagienny
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Występujące w siedliskach brzezin bagiennych torfy przejściowe są najczęściej torfami brunatnymi turzycowo-mszystymi. Tylko w nielicznych przypadkach stwierdzono obecność torfu niskiego: gleby powstałe na tych substratach należą do podtypu gleb torfowych torfowisk przejściowych. Wysoka popielność i skromny zasób składników pokarmowych sytuują brzezinę w kręgu zbiorowisk oligotroficznych.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Słabo zwarte drzewostany dojrzałych postaci lasu zbudowane są z brzozy omszonej Betula pubescens, sosny Pinus sylvestrisz domieszką świerka lub olszy; stadia młodociane zdominowane są przez drzewostany brzozy omszonej z domieszką olszy. Udział wymienionych gatunków w poszczególnych płatach wykazuje znaczną zmienność. Największą dynamiką wyróżnia się brzoza omszona i świerk, które budują podszyty i naloty. Sosna natomiast nie odnawia się i jest obecna tylko w piętrze drzew. Roślinność dna lasu tworzy mozaikę wielu grup syngenetycznych, wśród których największy udział mają gatunki borowe, gatunki olsów, wilgotnych łąk oraz torfowisk wysokich i przejściowych. W budowie dna lasu duży udział mają mchy. W stosunku do olsu brzeziny bagienne wyróżnia obecność: sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, gruszynki (gruszyczki) jednostronnej Orthilia secunda, gruszycznika (gruszyczki) jednokwiatowego Moneses uniflora, gruszyczki okrągłolistnej Pyrola rotundifolia, gwiazdnicy długolistnej Stellaria longifolia. Diagnostyczny walor mają gatunki torfowisk przejściowych i niskich: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, kruszczyk błotny Epipactis palustris, dziwięciornik błotny Pamassia palustris. Bardzo istotny jest także udział gatunków klasy Oxycocco-Sphagnetea, które liczniej są reprezentowane tylko w borach bagiennych. Do najczęściej spotykanych gatunków torfowisk wysokich należą: Sphagnum capillifolium, S. magellanicum, Aulacomnium palustre, żurawina błotna Oxycoccus palustris, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum. Walor gatunków lokalnie wyróżniających sosnowo-brzozowy las bagienny mają: wierzba rokita Salix rosmarinifolia, listera jajowata Listera oyata, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, turzyca sina Carex glauca, turzyca szczupła C. disperma.
Reprezentatywne gatunki
Sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza omszona Betula pubescens, wierzba szara Salix cinerea, nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, zachylnik (nerecznica) błotny Thelypteris palustris, turzyca strunowa Carex chordorrhiza.
Odmiany
Podział sosnowo-brzozowych lasów bagiennych na niższe jednostki jest w chwili obecnej niemożliwy, ponieważ oprócz lasu bagiennego Dryopteridi thelypteridis - Betuletum pubescentis na tym samym terenie wyróżniane są lasy o zbliżonym charakterze: Carici chordorrhizae-Pinetum, Betuletum pubescentis verrucosae, Sphagno-Betuletum pubescentis, Betulo pubescentis-Piceetum. Charakterystykę typu siedliska ograniczono do pierwszej wymienionej jednostki - Dryopteridi-Betuletum, która uzyskała szerszą akceptację w środowiskach przyrodników i w praktyce leśnej.
Możliwe pomyłki
Sosnowo-brzozowy las bagienny jest najczęściej mylony z olsem mszystym Sphagno squarrosi-Alnetum oraz z niektórymi postaciami świerczyny paprociowej Sphagno girgensohnii-Piceetum dryopteridetosum.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Pino-Betulion pubescentis
Zespół Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis sosnowo-brzozowy las bagienny
Dynamika roślinności
Dynamika zbiorowiska ma charakter spontaniczny. Brzeziny bagienne w dolinach rzecznych pozostają w wyraźnym związku sukcesyjnym ze zbiorowiskami zaroślowymi Betulo-Salicetum repentis. Młodociane stadia brzezin bagiennych są zdominowane przez drzewostany brzozy omszonej z domieszką olszy.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Sphagno girgensohnii-Piceetum dryopteridetosum (91D0-5), Vaccinio uliginosi-Pinetum (91D0-2), Carici elongatae-Alnetum.
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Sosnowo-brzozowy las bagienny występuje tylko w paru regionach północno-wschodniej Polski, w Puszczach: Białowieskiej, Knyszyńskiej i Augustowskiej, w północno- wschodniej części Równiny Kurpiowskiej, w dolinie Biebrzy i na Pojezierzu Suwalskim.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Zbiorowisko roślinne o charakterze borealnym, cechujące się znacznym bogactwem i różnorodnością florystyczną. Geograficzny zasięg zbiorowiska, skład florystyczny oraz oryginalna fizjonomia zbiorowiska, która znajduje odzwierciedlenie w nazewnictwie tego lasu - biel, podkreślają odrębność geobotaniczną Polski północno-wschodniej. Jest to jedyny naturalny typ lasu z dominującą brzozą (brzozą omszoną) w drzewostanie, w runie leśnym optymalne warunki rozwoju znajduje wiele rzadkich gatunków roślin: Carex chordorrhiza, Dryopteris cristata, Pamassia palustris. W młodych i regenerujących się brzezinach bagiennych można spotkać brzozę niską Betula humilis. Niedostępność tego lasu bagiennego, spotęgowana często gęstym podszytem złożonym z kilku gatunków wierzb oraz kruszyny, powoduje, że brzeziny stanowią ostoję wielu gatunków drapieżnych ptaków i innych zwierząt.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Brak.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Brak danych.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Borealne brzeziny bagienne znajdują się w dość korzystnej sytuacji, ponieważ znaczna liczba siedlisk, w których występują, objęta jest ochroną konserwatorską w formie rezerwatów przyrody, a większość pozostałych stanowisk znajduje się na terenach parków krajobrazowych. W części lasów Polski północno-wchodniej, zwłaszcza na terenach tzw. Leśnych Kompleksów Promocyjnych, odstąpiono całkowicie od użytkowania rębnego brzezin bagiennych z racji ich funkcji ochronnych.
Inne obserwowane stany
W postaci zniekształconej lub zdegradowanej borealne brzeziny bagienne występują na zmeliorowanych i odwodnionych dużych kompleksach torfowiskowych, które obecnie są najczęściej porzucane jako użytki zielone: Niecka Gródecko-Michałowska na południe od Puszczy Knyszyńskiej, Bagna Derlicz - Puszcza Białowieska. Na tych terenach oraz wzabagnionych dolinach rzecznych, które przestały być użytkowane rolniczo (wschodnia część województwa podlaskiego), widoczne są procesy regeneracji brzezin bagiennych.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Sytuacja borealnych brzezin bagiennych na terenach większych kompleksów leśnych jest dosyć stabilna, a na obszarach dolin rzecznych, gdzie zarzucana jest gospodarka łąkowo-pastwiskowa, widoczne są procesy regeneracji brzezin bagiennych; ponieważ są to siedliska o najniższej wartości rolniczej, porzuca się je w pierwszej kolejności. Na niektórych torfowiskach przejściowych, potencjalnych siedliskach brzezin bagiennych, obserwowano w ostatnich latach próby wznowienia eksploatacji torfu dla celów opałowych (Dolina Górnej Narwi). Rażącym przykładem dewastacji dużego kompleksu torfowisk wysokich i przejściowych z brzezinami bagiennymi jest przemysłowa i rabunkowa eksploatacja Bagna Imszar, w obrębie największego zespołu torfowisk w Polsce północno-wschodniej, zajmującego tzw Nieckę Gródecko-Michałowska we wschodniej części województwa podlaskiego.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Bagienny las brzozowo-sosnowy w typologii lasów nizinnych traktowany jest jako las mieszany bagienny (LMb). Niska bonitacja drzewostanów, ich znaczny stopień rozrzedzenia oraz ograniczony dostęp do siedlisk bagiennych stanowią o małej atrakcyjności gospodarczej sosnowo-brzozowych lasów bagiennych.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Siedliska torfowe są wrażliwe na zmiany stosunków wodnych i troficznych.
Zalecane metody ochrony
Podobnie, jak to uczyniono w dużych, naturalnych kompleksach leśnych (Puszcza Białowieska), należy konsekwentnie odstępować od użytkowania rębnego wszystkich lasów na torfach. W wypadku utrzymania działań gospodarczych należy rygorystycznie przestrzegać wytycznych opracowanych na podstawie badań glebowo-siedliskowych, ponieważ są one pochodną inwentaryzacji i opisu siedlisk wzorcowych. Należy też dużą uwagę przywiązywać do prowadzonych na terenach leśnych działań związanych z regulacją, renaturalizacją stosunków wodnych. Projekty takich działań muszą zawierać prognozę ich wpływu na stan siedlisk bagiennych.
Ochrona stabilności stosunków hydrologicznych musi mieć charakter kompleksowy, obejmować obszary istotne dla utrzymania reżimów wodnych na niezmienionym poziomie, a więc również całe zlewnie lokalnych rzek i cieków. Należy unikać prowadzenia tras komunikacyjnych na nasypach przecinających torfowiska i cieki zasilające te tereny. Wszystkie lasy na torfach w tych nadleśnictwach, gdzie nie są one objęte innymi formami ochrony, powinny być traktowane jako lasy wodochronne.
Inne czynniki mogące wpłynąć na sposób ochrony
Siedliska bagienne, z racji swojej niedostępności, są naturalnymi refugiami - ostojami ptaków drapieżnych, wokół ich gniazd zakładane są strefy ochronne. Borealny charakter brzezin znajduje odzwierciedlenie w obecności rzadkich gatunków flory, a także licznych i rzadkich gatunków owadów saproksylicznych.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Utrudnienia w gospodarczym użytkowaniu siedlisk bagiennych sprzyjały powołaniu dość licznych rezerwatów przyrody z brzezinami bagiennymi. Największe powierzchnie lasów sosnowo-brzozowych w rezerwatach przyrody znajdują się w Kuriańskim Bagnie (Puszcza Augustowska), Starych Bielach (Puszcza Knyszyńska), na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego - „Brzeziny Kapickie", na terenie Białowieskiego Parku Narodowego - „Sierchanowo".
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Rozpoznanie rozmieszczenia borealnych lasów bagiennych na terenie Polski północno-wschodniej jest dość dobre. Wynika ono z wykonanych opracowań kartograficznych wszystkich cytowanych parków krajobrazowych i parków narodowych w ramach prac glebowo-siedliskowych, planów ochrony parków narodowych oraz innych prac o charakterze geobotanicznym. Pochodną wykonanych inwentaryzacji oraz indywidualnych badań jest też bogata biblioteka zdjęć fitosocjologicznych. Prace badawcze powinny być skierowane na kompleksową analizę, a następnie syntezę lasów brzozowo-sosnowych w całej północnej części Polski, w aspekcie ich zróżnicowania, dynamiki, usytuowania w systemie fitosocjologicznym oraz relacji do analogicznych zbiorowisk poza obszarem kraju.
Bibliografia
CZERWIŃSKI A. 1972. Lasy brzozowe ze związku Alnion glutinosae w północno-wschodniej Polsce. Roczn. Białostocki 11: 10-159.
CZERWIŃSKI A. 1978. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Zesz. Nauk. Polit. Białostockiej 27: 1-326.
CZERWIŃSKI A. 1995. Geobotanika w ochronie środowiska lasów Podlasia i Mazur. Politechnika Białostocka, Skrypty, s. 9-345.
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, s. 358 .
PAŁCZYŃSKI A. Bagna Jaćwieskie (pradolina Biebrzy). Zagadnienia geobotaniczne, paleofitosocjologiczne i gospodarcze. Rocz. Nauk Rol. Seria D - Monografie 145, s. 232.
SOKOŁOWSKI A. W. 1970. Zespoły leśne nadleśnictwa Złota Wieś w Puszczy Knyszyńskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 369: 15-64.
SOKOŁOWSKI A. W. 1980. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Monogr. Bot.. 60: 1-205.
SOKOŁOWSKI A. W. 1988. Fitosocjologiczna charakterystyka lasów Puszczy Knyszyńskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 682: 4-117.
SOKOŁOWSKI A. W. 1993. Fitosocjologiczna charakterystyka zbiorowisk leśnych Białowieskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 12.3: 5-190.
SZAŃKOWSKI M. 1991. Zbiorowiska brzozy niskiej (Betula humilis Schrank.) w Białowieskim Parku Narodowym i ich przyszłość w środowisku uwolnionym spod presji antropogenicznej. Phytocoenosis N.S. Vol 3: 69-88.
SOKOŁOWSKI A. W. 1988. Fitosocjologiczna charakterystyka lasów Puszczy Knyszyńskiej. Prace Inst. Bad. Leśnictwa 682: 4-117.
SOKOŁOWSKI A. W. 1993. Fitosocjologiczna charakterystyka zbiorowisk leśnych Białowieskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 12.3: 5-190.
SZAŃKOWSKI M. 1991. Zbiorowiska brzozy niskiej (Betula humilis Schrank.) w Białowieskim Parku Narodowym i ich przyszłość w środowisku uwolnionym spod presji antropogenicznej. Phytocoenosis N.S. Vol 3: 69-88.
Włodzimierz Kwiatkowski