|
Typy osadnictwa na terenie WPN W pierwszym etapie zagospodarowywania terenów wokół jeziora Wigry (XVI-XVII w.) powstawały jedynie małe osady leśne i przemysłowe o swobodnych układach zabudowy. Zakładali je strażnicy puszcz (strzelcy, osocznicy), bartnicy, smolarze i rudnicy (hutnicy). Niektóre z tych osad przekształciły się później we wsie rolnicze, np. Bryzgiel, Gawrychruda, Maćkowa Ruda. W okresie intensywnej kolonizacji tych ziem (XVIII w.) zakładano wsie rolnicze, o regularnych układach przestrzennych, oparte na zasadach pomiary włócznej (reformy agrarnej wprowadzonej w XVI wieku w dobrach królewskich). Wsie z tego okresu, tzw. szeregówki, miały zwartą, szeregową zabudowę i trójpolowy układ gruntów (Pokropek 1975). Na przełomie XVIII i XIX wieku i w pierwszej połowie XIX wieku, w związku z przeprowadzaniem nowych reform społeczno-gospodarczych i agrarnych na wsi, dotychczasowe założenia przestrzenne osiedli wiejskich uległy całkowitej przebudowie. Powstały wówczas wsie o pasmowym układzie pól i rzędowej zabudowie wzdłuż drogi, którą wytyczano przez środek gruntów (tzw. rzędówki lub wsie kolonii sznurowych) (Pokropek 1975). Po uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim w 1864 roku doszło do znacznego zagęszczenie zabudowy wiejskiej i rozdrobnienia pól. W związku z tym powstała konieczność przeprowadzenia akcji scalania gruntów i kolejnej przebudowy wsi. Pierwsze regulacje rozpoczęto w 1875 roku, a ich zakończenie nastąpiło pod koniec lat trzydziestych XX wieku (np. Czerwony Krzyż w 1938 r.). W ich wyniku powstała nowa i bardzo charakterystyczna do dzisiaj dla Pojezierza Suwalskiego forma wsi - wieś kolonijna typu farmerskiego o blokowym układzie pól i rozproszonej zabudowie (Pokropek 1975). Na terenie Parku przeważają jednak wsie o mieszanej strukturze przestrzennej. Łączą one formę wsi rzędowej z wydzielonymi koloniami, a ich wzajemne proporcje są bardzo zróżnicowane. Występujące na terenie WPN zagrody wiejskie są zbliżone kształtem do kwadratu lub prostokąta. W zabudowie kolonijnej siedliska są większe niż we wsiach rzędowych i mają luźniejsze rozplanowanie. Najważniejszym obiektem był zawsze dom, w zależności od którego stawiano pozostałe obiekty. Najczęściej naprzeciw domu i równolegle do niego wznoszono stodołę, pozostałe budynki w poprzek. Ilość budynków jest zróżnicowana i zależy od zamożności gospodarstwa: od 3 w biedniejszych (dom, wspólny budynek dla zwierząt hodowlanych, stodoła) do 4-5 w gospodarstwach bogatszych. W najbliższym sąsiedztwie domu urządzano ogródki warzywne i kwiatowe, sady, a za stodołą lub budynkiem inwentarskim wygony dla zwierząt. Na podwórzu między budynkami kopano studnię. Najstarsze (nie spotykane obecnie) miały postać żurawi z drewnianą cembrowiną, które w XX wieku zastąpiły studnie wykonywane z betonowych kręgów i drewnianego wału z korbą umieszczonego na dwóch słupach. Całość siedliska (zagrody) grodzono płotami sztachetowymi, żerdziowymi, a dawniej laskowymi. Występujące dość licznie na tym terenie jedno zagrodowe osady leśne - gajówki i leśniczówki nawiązują swoim rozplanowaniem do trzy budynkowych zagród wiejskich. Zabytki architektury Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego znajduje się jedynie kilka obiektów, które można zaliczyć do grupy zabytków architektury i budownictwa. Zabytki architektury i budownictwa na omawianym terenie należą do kilku grup: są wśród nich obiekty sakralne, folwarczne, użyteczności publicznej. Obiekty sakralne Zespół pokamedulski na Wigrach należy do najcenniejszych zabytków Suwalszczyzny. Wzgórze wraz z kościołem i budynkami klasztornymi stanowi dominantę przestrzenną okolic jeziora. Od XV wieku znajdował się w tym miejscu drewniany dwór myśliwski książąt litewskich, który gościł królów polskich. Kiedy w 1668 roku kameduli zamieszkali na wyspie, zbudowali drewniany kościół i klasztor. Pożar w 1671 roku strawił te zabudowania. W latach 1694 - 1745 na dwóch tarasach usypanych wokół naturalnego wzgórza, kameduli wznieśli murowany kościół w stylu barokowym. Projekt kościoła jest wiązany z osobą architekta Piotra Putiniego. Jednocześnie z kościołem stawiano inne budynki: eremy, Kaplicę Kanclerską, infirmerię (izbą chorych), budynki gospodarcze. Do wykańczania wnętrz sprowadzono cenne materiały: czarne marmury dębnickie, włoskie majoliki. Na murach flankujących schody przed Kaplicą Kanclerską pojawiły się odkute w piaskowcu figury świętych (zachowały się jedynie dwie). W ten sposób na Półwyspie Klasztornym powstał okazały zespół budowli, z górującym nad nimi kościołem o bogatym wystroju wnętrza. Po trzecim rozbiorze w 1796 roku pruski rząd skonfiskował dobra kamedulskie, pozostawiając kamedułom jedynie teren półwyspu wigierskiego, by w roku 1800 wypędzić ich z klasztoru. W Wigrach ustanowiono biskupstwo wigierskie. Dokonano wówczas przebudowy wnętrza kościoła. W roku 1823 biskupstwo z Wigier zostało przeniesione do Sejn, co zapoczątkowało dewastację zespołu poklasztornego. Poprzedzające Kaplicę Kanclerską od zachodu monumentalne schody z bogatym wystrojem rzeźbiarskim zostały rozebrane, a następnie część z nich (wraz z figurami św. Benedykta i św. Romualda) przeniesiono do budowanego wówczas kościoła pod wezwaniem św. Aleksandra w Suwałkach. Przed pierwszą wojną światową rozebrano większość budynków, a podczas działań wojennych kościół zbombardowano. W latach 1922-1929 na podstawie projektu architekta Oskara Sosnowskiego (1880-1939).odbudowano kościół, refektarz (plebanię) i jeden erem (dom mnich - pustelnika). Kościół został ponownie zburzony podczas drugiej wojny światowej w wyniku ostrzału artylerii radzieckiej. Po wojnie świątynię odbudowano, a od roku 1958 trwa rekonstruowanie budynków na wzgórzu poklasztornym w oparciu o badania archeologiczne i architektoniczne oraz na podstawie skąpych materiałów ilustracyjnych z XIX wieku. Część poklasztornych zabudowań od kilku lat pełni rolę ośrodka turystycznego i miejsca pracy twórczej Ministerstwa Kultury i Sztuki. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny oraz plebanię użytkuje parafia rzymskokatolicka. Wzgórze klasztorne jest częściowo usypane sztucznie, a częściowo jest pochodzenia naturalnego (w trakcie prac archeologicznych stwierdzono, że teren pod kościołem został sztucznie usypany jedynie o 3 m, co daje łącznie wyniesienie ok. 16 m nad poziomem jeziora, w miejscu wieży zegarowej teren został usypany o 11 m). Pierwotnie stabilność sztucznie usypanego wzgórza utrzymana była za pomocą starannie zaplanowanych murów oporowych wzmacnianych poprzez system komór i szkarp wchodzących do wnętrza wzgórza. Podjęte prace konserwatorskie całkowicie zignorowały przywrócenie tego oryginalnego rozwiązania do realizacji. Obecnie zachowanie stabilności wzgórza jest najpoważniejszym problemem konserwatorskim. Mury oporowe dzielą wzgórze na dwa tarasy. Na tarasie dolnym w północnej części znajdują się: dom furtiana przykryty wysokim "polskim dachem" oraz część budynku dawnego refektarza. Pomiędzy refektarzem a domem furtiana jest długi podjazd dolnego tarasu. W refektarzu jest przejazd bramny prowadzący do dalszej części tarasu dolnego. Po południowej stronie wzgórza znajdują się eremy ze ścianami szczytowymi wspierającymi się na murze oporowym; eremy są przykryte dachami dwuspadowymi. Rząd eremów dolnego tarasu tworzy wąską uliczkę wspólnie z południowym murem oporowym tarasu górnego, która prowadzi do budynku kuchni oraz przejazdu pod Domem Królewskim, który opiera się częściowo na tarasie górnym. Taras górny we wschodniej części jest zabudowany dwom rzędami eremów. Wschodnią część tarasu zamyka budynek plebani. Kościół, stanowiący dominantę przestrzenną zespołu, znajduje się w środkowo - zachodniej części górnego tarasu. Kościół jest zorientowany. Obrys kościoła tworzy rzut krzyża łacińskiego. We wschodniej jego części są dwie wieże przykryte ozdobnymi hełmami. Korpus nawowy jest przykryty wysokim dachem dwuspadowym, kaplice flankujące korpus od południa i północy - dachami pulpitowymi. Zachodnią część tarasu górnego zamyka Kaplica Kanclerska z dachem dwuspadowym, w środkowej części kaplicy niska wieża przykryta hełmem, pod wieżą przejście ze schodami łączącymi podjazd od strony zachodniej zespołu z tarasem górnym. Zespół pokamedulski w Wigrach jest wpisany do rejestru zabytków województwa suwalskiego pod numerem 3 (decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Suwałkach z upoważnienia Wojewody Suwalskiego KL.WKZ 534/3/d/79 z dnia 9 lutego 1979 roku). Drugi obiekt sakralny, który znajduje się we wsi Gawrychruda wzniesiony został w latach osiemdziesiątych XX wieku wg projektu Jolanty Górnik - Niemiec. Kościół użytkowany jest przez parafię rzymskokatolicką w Gawrychrudzie. Bryła kościoła stanowi zdecydowaną dominantę przestrzenną w zachodniej części parku. Obiekty dworskie (folwarczne) Po licznych kamedulskich folwarkach niewiele pozostało śladów. W zasadzie najwartościowsze obiekty tego typu znajdują się w otulinie parku (Huta, Żabcinek). Na terenie WPN nazwy dwóch miejscowości wskazują, że były tu niegdyś folwarki (Stary Folwark, Czerwony Folwark). W Starym Folwarku nie można pokusić się o wskazanie nawet hipotetycznej lokalizacji dawnego kamedulskiego folwarku. W Czerwonym Folwarku istniejące zabudowania byłego PGR-u rybackiego pokrywają się zapewne z lokalizacją dawnego układu folwarcznego z pierwszej połowy XIX wieku (obiekt ten był częścią majoratu wigierskiego, później majoratu Huta). Obiekty techniki Osadnictwo wokół jeziora Wigry było związane od XVII wieku z rozwojem drobnych ośrodków produkcji smoły, hut szkła i metali. Do czasów współczesnych nie przetrwał żaden ówczesny obiekt przemysłowy. Zachowane zabytki techniki pochodzą z wieku XIX i początku XX. Kilka ciekawych obiektów technicznych znajduje się w otulinie Wigierskiego Parku Narodowego. Należą do nich mosty, z których dwa drewniane na Czarnej Hańczy (w Sernetkach i Magdalenowie) nawiązują do konstrukcji z XIX wieku. Pozostałe, zarówno w Wiatrołuży, zbudowany przed drugą wojną światową, jak i w Czerwonym Folwarku i Wysokim Moście (z lat sześćdziesiątych XX wieku) są betonowe. Kilka mostów i wiaduktów jest usytuowanych nad linią kolejową prowadzącą z Suwałk do Trakiszek, której część wyznacza północno - zachodnią granicę otuliny WPN. Zostały one wzniesione na przełomie XIX i XX wieku. W południowej części Parku, od Płociczna poprzez Tartaczysko, Frącki, w kierunku wschodnim (aż do granicy państwowej) znajduje się nasyp leśnej kolejki wąskotorowej. Uruchomili ją Niemcy podczas pierwszej wojny światowej w celu dostarczenia drzewa z Puszczy Augustowskiej do tartaku w Płocicznie, również przez nich zbudowanego. Drzewo było pozyskiwane z lasu nad brzegami jeziora Wigry, a następnie spławiane do zatoki Wigierki (2 km na wschód od Płociczna). (Bindugę użytkowano do początku lat siedemdziesiątych). W dwudziestoleciu międzywojennym kolejkę i tartak rozbudowano. Kolejka funkcjonowała do początku lat osiemdziesiątych. Torowisko jest niestety okradane z szyn; dwa parowozy przekazano jako depozyt do Muzeum Kolejnictwa w Ełku. Nie znalazł się dotychczas inwestor, który by przejął torowisko oraz tabor i uruchomił turystyczne połączenie kolejowe z Płociczna do Frącek. Zespół kolejki wąskotorowej jest wpisany do rejestru zabytków województwa suwalskiego pod numerem A - 857, decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Suwałkach WKZ 534/857/d/91 z dnia 07.11.1991. Z drewnianych młynów wodnych ocalały dwa: w Sobolewie na Czarnej Hańczy oraz w Gawrychrudzie na wypływie strugi z jeziora Staw, którego dawne urządzenia młyńskie są niestety zniszczone. Z wiejskich kuźni pozostała tylko jedna, we wsi Leszczewo. O działalności kowali świadczą jedynie kute elementy żelazne licznych krzyży przydrożnych. Obiekty użyteczności publicznej oraz obsługi ruchu turystycznego Do najcenniejszych tego typu obiektów należą:
|