Wigierski Park Narodowy

kliknij, aby powiększyć

ZESPÓŁ JEZIOR

Wigierski Park Narodowy odróżnia od innych parków narodowych ogromna różnorodność ekosystemów wodnych. Łącznie zajmują one obszar 2732 ha, to jest 18% powierzchni parku. Wśród jezior zwracają uwagę zróżnicowanie wielkości, głębokości i kształtu zbiorników oraz odmienne w poszczególnych akwenach właściwości wód, w tym żyzność (trofia), temperatura, warunki tlenowe czy koncentracja związków humusowych.

Największy wpływ na różnorodność organizmów wodnych ma żyzność poszczególnych jezior. Decyduje ona m.in. o obfitości i tempie namnażania się glonów planktonowych, a w konsekwencji o przezroczystości wody i warunkach tlenowych przy dnie zbiornika.

Najmniej żyznym jeziorem parku jest Białe Wigierskie - z przezroczystą, błękitną wodą, bogate w tlen do samego dna, zamieszkałe przez bardzo zróżnicowane zespoły roślin i zwierząt. Niska koncentracja substancji mineralnych niezbędnych dla wzrostu roślin ogranicza rozwój drobnych glonów w toni wodnej. Światło dociera do 10 metrów pod powierzchnię, umożliwiając rozwój łąk podwodnych nawet na dużej głębokości. Roślinność zanurzona w Jeziorze Białym zdominowana jest przez zespół ramienic - dużych glonów, pokrojem przypominających skrzypy. Z roślin naczyniowych, które występują tu nielicznie, dno porasta rzadka w innych wodach przesiąkra okółkowa. Niewielkie płaty tworzy osoka aloesowata, wywłócznik kłosowy oraz rdestnica pływająca. Zwraca uwagę słabo wykształcony pas szuwarów złożony głównie z trzciny oraz oczeretu jeziornego - okala on jezioro bardzo wąskim i często przerywanym pasem.

Nieco żyźniejszymi jeziorami są: Białe Pierciańskie, Czarne k. Bryzgla, Długie, Okrągłe i Muliczne. Cechuje je wyższa, w porównaniu z Jeziorem Białym Wigierskim produkcja glonów planktonowych. Roślinność wodna, zarówno zanurzona jak i wynurzona, jest dobrze rozwinięta. Występują tu m. in. rzadkie gatunki roślin: kłoć wiechowata - będąca reliktem polodowcowym, ramienica krucha i pływacz zwyczajny.

Najliczniejszą w parku grupę stanowią jeziora o średniej żyzności. Zalicza się do nich osiem zbiorników, w tym największe jezioro parku - Wigry. Wyższa zasobność tych jezior w fosfor i azot jest przyczyną mniejszej przejrzystości wód - produkcja glonów jest okresami wysoka, latem występują „zakwity” glonów, przy samym dnie może okresowo brakować tlenu.

Jezioro Wigry, o krętej linii brzegowej, z wieloma większymi i mniejszymi zatokami, wyspami i płyciznami dzielącymi głębiny, jest zbiornikiem, którego poszczególne części różnią się właściwościami wód oraz zespołami zamieszkujących je organizmów wodnych. Rośliny wynurzone, wśród których dominuje trzcina, rosną w pasie o zmiennej, lecz na ogół niewielkiej szerokości - od kilku do kilkunastu metrów. Jedynie na kilku odcinkach linii brzegowej trzcinowiska występują na większej powierzchni. Choć w wielu miejscach, narażonych na silne falowanie, roślinność jest bardzo skąpa, w innych, spokojniejszych i głębszych, występują łąki podwodne, budowane głównie przez rogatki, rdestnice i włosieniczniki. Charakterystyczne dla jezior o niższej żyzności ramienice występują rzadziej. Pojawiające się przy brzegu kłęby glonów nitkowatych i niekiedy silne zakwity planktonu wskazują na zaawansowane, niestety, zanieczyszczenie niektórych części jeziora.

Jeziorem o wysokiej żyzności jest Leszczewek - zbiornik otoczony w większości polami uprawnymi oraz zabudowaniami wiejskimi, z których wymywane są substancje użyźniające jezioro. Konsekwencją tego są silne i długotrwałe zakwity glonów planktonowych. Mało przejrzysta woda nie przepuszcza w głąb dostatecznej ilości światła, dlatego roślinność wodna zdominowana jest przez przybrzeżne szuwary oraz rosnące na niewielkiej głębokości rośliny o liściach pływających.

Innymi od „typowych” jezior są niewielkie śródleśne zbiorniki wodne. Mają one regularną linię brzegową, małą głębokość, są płytkie, zasilane podziemnymi dopływami oraz często otoczone torfowiskami niskimi. Dopływy przenoszą z okolicznych gleb rozpuszczone związki wapnia, co powoduje, iż woda w tych zbiornikach ma odczyn alkaliczny, to odróżnia jeziorka od podobnych krajobrazowo, ale kwaśnych i ubogich w wapń, sucharów.

Na terenie parku znajdują się cztery typowe jeziorka: Samle Małe, Samle Duże, Gałęziste i Przetaczek. Największym i najgłębszym zbiornikiem tej grupy jest Jezioro Gałęziste (powierzchnia: 3,9 ha, głębokość maksymalna: 14,3 m), najmniejszym i zarazem najpłytszym jest Przetaczek (0,51 ha, głębokość maksymalna 4 m). Wszystkie parkowe jeziorka położone są w jednym skupieniu na północny zachód od jeziora Pierty. Wypływa z nich niewielka rzeczka - Samlanka. W zbiorowiskach roślinnych porastających dno jeziorek duży udział mają zbiorowiska roślin wymagających wód czystych i zasobnych w wapń, głównie ramienic. Szczególnie bogate są zespoły roślinne Jeziora Gałęzistego. Oprócz ramienic, występują tu zarówno rośliny o liściach pływających (grążele, grzybienie, rdestnice), zanurzonych (wywłóczniki, osoka aloesowata) oraz rośliny ziemno-wodne, przystosowane do życia zarówno na lądzie jak i w płytkiej wodzie (skrzyp wodny, rdest ziemno-wodny) i wiele innych. W jeziorkach w okresie letnim bardzo intensywnie przebiega zjawisko biologicznego odwapniania wody, które polega na wytrącaniu się węglanu wapnia na powierzchni roślin podczas procesu fotosyntezy. Można to zaobserwować gołym okiem w postaci białych inkrustacji wapiennych pokrywających rośliny wodne. Wytrącany w ten sposób węglan wapnia osadza się na dnie, kształtując strukturę oraz właściwości chemiczne osadów dennych.

Jeziorka zasiedla wiele zwierząt: bezkręgowce, ryby, płazy, wiele gatunków ptaków i oczywiście bobry. W Jeziorze Gałęzistym park podjął próbę przywrócenia występowania (restytucji) raka szlachetnego, który jeszcze w latach 60. XX wieku żył w większości wód WPN-u. Później wyginął, w wyniku chorób i konkurencji ze strony obcego gatunku - raka pręgowatego. Najdłużej rak szlachetny utrzymywał się właśnie w Gałęzistym i dlatego jeziorko to zostało wytypowane do programu restytucji raka szlachetnego w WPN-ie.

Suchary stanowią najliczniejszą grupę zbiorników wodnych na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Nazwa „suchar” jest określeniem regionalnym, właściwym dla terenu Suwalszczyzny. Niektórzy twierdzą, iż wywodzi się od częstego występowania na ich brzegach obumarłych, suchych drzew. Do piśmiennictwa naukowego nazwę „suchary” wprowadził znany badacz jezior wigierskich - Alfred Lityński.

Zbiorniki te mają przeważnie niewielką powierzchnię i głębokość, zazwyczaj regularny kształt oraz prawie zawsze pozbawione są dopływów i odpływów. Są zbiornikami o niskiej żyzności. Ich woda zawiera duże ilości kwasów humusowych - substancji organicznych powstających z rozkładu igieł, liści, ściółki, spłukiwanych z otaczających je lasów iglastych. Substancje te nadają wodzie specyficzne, brunatne zabarwienie, zmniejszają jej przejrzystość i powodują zakwaszenie.

W sucharach brak jest roślinności wodnej charakterystycznej dla większości jezior - przybrzeżnych szuwarów oraz łąk podwodnych. Wokół typowego suchara występuje tzw. pło, czyli nasuwający się od lądu w kierunku środka zbiornika kożuch roślinny. Budują go m.in.: mchy torfowce, żurawina, modrzewnica, przygiełka biała, turzyca bagienna, bagno zwyczajne. Pło jest również miejscem licznego występowania roślin owadożernych: rosiczki okrągłolistnej i długolistnej. Rośliny te pełnią specyficzną funkcję ekologiczną - wzbogacają strefę pła w substancje odżywcze (głównie fosfor) pochodzące z rozkładu schwytanych owadów i innych drobnych zwierząt.

Suchary otacza zazwyczaj wysokopienny bór, osłaniający te jeziora przed wiatrem i zacieniający ich powierzchnię. Wpływa to na bardzo słabe mieszanie wody, czego skutkiem są bardzo duże różnice jej temperatury, odczynu i koncentracji tlenu na różnych głębokościach. W parku znajduje się 18 zbiorników będących typowymi sucharami. Największym jest Suchar Wielki (8,9 ha), najgłębszym Wądołek (15 m). Ten ostatni jest jedynym na terenie WPN-u zbiornikiem, w którym woda praktycznie się nie miesza, ze względu na niewielką powierzchnię, dużą głębokość i znakomite osłonięcie od wiatru. Dodatkową osobliwością tego jeziora są oderwane fragmenty pła tworzące pływające wyspy. Oba te jeziora cechują się nieprzeciętnymi walorami przyrodniczymi i objęte są ochroną ścisłą.

Gdy patrzy się na ciemną, tajemniczą i niezmąconą wiatrem taflę sucharów, można odnieść wrażenie, jakby były one pozbawione wszelkiego życia. Nic bardziej mylnego. Suchary posiadają bardzo specyficzną faunę tolerującą zakwaszenie wody. Szczególnie bogaty jest świat bezkręgowców wodnych. Żyją tu licznie larwy ważek, chrząszczy, muchówek, pająki wodne - topiki oraz niektóre pluskwiaki. W wodach sucharów praktycznie nie występują ślimaki i małże wymagające do budowy swych muszli związków wapnia.

Różnorodność typów i stanu ekologicznego poszczególnych jezior parku wymagają podejmowania zabiegów ochronnych specyficznych dla poszczególnych ekosystemów. Ścisłą ochroną, mającą na celu zapewnienie przebiegu spontanicznych procesów przyrodniczych, objęto 23 jeziora (głównie suchary), a także odcinki rzek: Wiatrołuży, Maniówki i Kamionki. Łączny obszar ścisłej ochrony wód obejmuje powierzchnię 70 hektarów. Część jezior podlega ochronie czynnej zachowawczej, która od ochrony ścisłej różni się tylko tym, że dopuszcza działania odtworzeniowe (np. restytucja siei w jeziorze Białym Wigierskim). Niektóre jeziora (m.in. Wigry, Pierty, Długie i Okrągłe) objęte są ochroną czynną stabilizującą, która polega na utrzymaniu lub poprawie stanu ekologicznego. Dzięki wieloletniej ochronie, jeziora i rzeki WPN-u stają się oazą gatunków unikających bliskości człowieka oraz niezwykle wartościowymi obiektami badań naukowych.

Największym zagrożeniem dla jakości wód parku jest ich użyźnianie. Prowadzi ono do wzrostu masy glonów zawieszonych w toni wodnej, a w konsekwencji do zmniejszania przezroczystości wody, pogarszania warunków tlenowych, spadku zróżnicowania zespołów organizmów wodnych i ustępowania gatunków właściwych dla wód o niskiej żyzności, często rzadkich w skali krajowej czy międzynarodowej.

Podstawową metodą ochrony wód przed dalszym wzrostem żyzności jest ograniczanie dopływu do wód związków fosforu i azotu, w szczególności prawidłowa gospodarka wodno-ściekowa w otoczeniu wód parku. Zadania z zakresu rozbudowy kanalizacji ściekowej oraz utrzymania i modernizacji oczyszczalni ścieków są pomyślnie realizowane przez lokalne samorządy. Park wspiera te działania i popiera samorządy w ich staraniach o uzyskanie funduszy na dalsze inwestycje. Wszystkie obiekty administrowane przez Wigierski Park Narodowy zostały wyposażone w indywidualne oczyszczalnie ścieków bądź podłączone do sieci kanalizacyjnej. Największe parkowe obiekty turystyczne - plaża nad Jeziorem Czarnym koło Krzywego oraz pole biwakowe „Jastrzęby” nad jeziorem Wigry, posiadają dobrze wyposażone sanitariaty, gwarantujące ochronę wód i gleb przed zanieczyszczeniem.

Ochrona jakości wód parku narodowego odbywa się także poprzez kształtowanie składu i liczebności zespołów ryb oraz przywracaniu występowania tych gatunków, które z różnych powodów wyginęły lub stały się bardzo nieliczne. Jednym z kierunków czynnej ochrony zasobów i ekosystemów wodnych parku jest odtwarzanie drobnych zbiorników wodnych, zarówno w otwartych krajobrazach rolniczych jak i w lasach parku. Mają one duże znaczenie jako siedliska wielu gatunków roślin wodnych i bezkręgowców oraz jako miejsca rozrodu płazów. Przy kilku odtworzonych oczkach wodnych w rejonie wsi Rosochaty Róg park wyznaczył i zagospodarował ścieżkę edukacyjną „Płazy”, na której można zapoznać się z walorami przyrodniczymi tych akwenów.

dalej ►