Ochrona mrówek i mrowisk

Ekosystemy leśne charakteryzują się złożoną strukturą i wysoką różnorodnością biologiczną. Spośród wielu organizmów zwierzęcych występujących w lasach ważną rolę odgrywają bezkręgowce, a szczególnie niewielkie owady z rodziny mrówkowatych Formicidae.

Mrówki są szeroko rozprzestrzenione w środowiskach lądowych, można je znaleźć we wszystkich typach lasów. Największe zróżnicowanie gatunkowe spotykamy w rejonach tropikalnych, gdzie występuje ok. 70% wszystkich znanych gatunków mrówek. W strefie klimatu umiarkowanego występuje ok. 18% gatunków mrówek. Dotychczas na całym świecie stwierdzono ok. 11 tysięcy gatunków tych owadów, z czego w Europie występuje prawie 600. Szacuje się, że kolejnych 5-10 tysięcy gatunków jest jeszcze nieodkrytych. W Polsce do tej pory znaleziono niewiele ponad 100 gatunków mrówek, z kilka żyje tylko w ogrzewanych zimą budynkach.

Mrówki w większości przypadków są owadami drapieżnymi i wiążą w układy konkurencyjne inne grupy drapieżnych bezkręgowców. Dzięki swej wysokiej liczebności i konsumpcji oraz organizacji społecznej mogą silnie oddziaływać na inne komponenty środowiska. Mrówki bezpośrednio lub pośrednio oddziaływują na wiele bezkręgowców i z tego względu są uznawane za grupę owadów mających duże znaczenie dla zachowania właściwego stanu „sanitarnego” lasów i zwiększania naturalnej oporności lasów na fluktuacje liczebności owadów żerujących na drzewach. Mrówki pełnią zatem rolę podstawowego czynnika stabilizacji ilościowej owadów „szkodliwych”, a tym samym odgrywają rolę czynnika profilaktycznego w ochronie lasu.

Mrówki łatwo przystosowują się do zmian w składzie dostępnego w danym czasie pokarmu. W okresach tzw. gradacji, czyli masowych pojawów owadów (np. brudnicy mniszki Lamyntria monacha, strzygoni choinówki Panolis flammea czy osnui gwiaździstej Acantholyda nemoralis) przestawiają się prawie wyłącznie na pozyskiwanie tych owadów, skutecznie ograniczając ich liczebność. Udział „szkodników” w diecie mrówek w tym okresie dochodzi do 90%, owadów pożytecznych do 7%, a obojętnych do 3%. W okresie międzygradacyjnym 42-76% ofiar mrówek stanowią owady, będące „szkodnikami” leśnymi, 14-28% - owady obojętne, a 10-16% - owady pożyteczne. Udział i ilość różnych grup owadów w diecie mrówek są zmienne i zależą nie tylko od dostępności pokarmu, ale także od stanu rozwoju kolonii, jakości siedliska oraz warunków pogodowych.

Z dużej liczby gatunków owadów „szkodliwych” dla lasu i niszczonych przez mrówki można wymienić np.: z rodziny Pamphiliidae (osnujowate) - osnuję gwiaździstą (Acantholyda posticalis), z rodziny Diprionidae (borecznikowate) - borecznika sosnowego (Diprion pini) i borecznika rudego (Neodiprion sertifer), z rodziny Curculionidae (ryjkowcowate) - szeliniaka sosnowca (Hylobius abietis) i różne gatunki korników, z rodziny Tortricidae (zwójowate) - zwójkę zieloneczkę (Tortrix viridana), z rodziny Lasiocampidae (barczatkowate) - barczatkę sosnówkę (Dendrolimus pini), z rodziny Geometridae (miernikowcowate) - poprocha cetyniaka ( Bupalus piniaria), z rodziny Noctuidae (sówkowate) - strzygonię choinówkę (Panolis flammea) oraz z rodziny Lymantriidae (brudnicowate) - brudnicę mniszkę (Lymantria monacha).

Największy udział w ograniczaniu liczebności owadów „szkodliwych” dla lasu mają mrówki z rodzaju Formica, a zwłaszcza: Formica truncorum, F. pratensis, F. aquilonia, F. rufa, F. polyctena, F. exsecta, F. sanguinea, F. lugubris. Są to gatunki leśne, zakładające gniazda z dużymi kopcami zbudowanymi z gałązek, igliwia i źdźbeł traw, w których może przebywać od kilkuset do ponad miliona osobników.

Mrówki odgrywają również ważną rolę w rozsiewaniu nasion roślin naczyniowych. Jedna kolonia mrówek leśnych z rodzaju Formica rozprzestrzenia w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego ponad 30 tys. nasion. W mieszanych lasach dębowych mrówki przyczyniają się do rozsiewania ok. 80, a w lasach bukowych - ok. 45 gatunków roślin. Mrówki rozsiewają przede wszystkim nasiona roślin runa. Wiele gatunków roślin kwiatowych, np. fiołków Viola, śnieżyczki Galanthus nivalis, jasnoty Lamiom, zawilca gajowego Anemone nemorosa czy przetacznika Veronica, rozprzestrzenianych jest głównie przez mrówki. Nasiona tych roślin są zaopatrzone w specjalne ciałka odżywcze zwane elajosomami i chętnie zbierane są przez mrówki. Po zjedzeniu elajosomów mrówki porzucają nasiona w różnych miejscach. Często też spotyka się mrówki transportujące do gniazda nasiona roślin drzewiastych, np. brzóz, świerków i sosen. Zdarza się, że podczas transportu mrówki gubią nasiona. Takimi oto sposobami mrówki nieświadomie przyczyniają się do rozprzestrzeniania się roślin i zwiększania bogactwa gatunkowego flory.

Mrówki stanowią znaczące źródło pokarmu dla innych zwierząt, zarówno bezkręgowych, jak i kręgowych. Powszechnie znanym przykładem owada odżywiającego się mrówkami jest mrówkolew Myrmeleou formicarius. Jego larwa, ukryta w piasku na końcu niewielkiego leja, chwyta potężnymi szczękami swoją ofiarę, która wpadła w pułapkę. Pająki z gatunku Amaurobius fenestralis często zakładają swoje gniazda w pobliżu gniazd mrówek, gdzie polują na ich mieszkańców. Robotnice z gatunku Camponotus herculeanus mogą stanowić nawet do 80% diety tych pająków. Mrówki stanowią również znaczącą część diety wielu gatunków ptaków, m.in.: dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dzięcioła zielonego Picus viridis, dzięcioła zielonosiwego Picus canus i krętogłowa Jynx torquilla. Dzięcioł czarny, w poszukiwaniu mrówek ukrytych w drewnie, potrafi wykuć nawet kilkanaście dużych otworów w jednym drzewie. Lisy i borsuki rozgrzebują mrowiska w poszukiwaniu występujących tu dużych larw chrząszczy z rodziny Scarabaeidae (żukowate), dziki zaś wylegują się w kopcach mrowisk m.in. ze względy na panującą w nich wysoką temperaturę.

Mrówki leśne mają znaczenie nie tylko jako czynnik ograniczający wielkość populacji innych bezkręgowców, czy pokarm dla innych zwierząt, ale także są wykorzystywane w celach higienicznych. Wiele gatunków ptaków oraz zwierzyna płowa i czarna wykorzystuje produkowany przez mrówki kwas, jako środek odstraszający pasożyty zewnętrzne. Ptaki chwytają mrówki dziobem i nacierają sobie nimi pióra skrzydeł, natomiast zwierzyna tarza się w mrowisku prowokując mrówki do spryskiwania ich skóry kwasem mrówkowym.

Mrówki wywierają również pewien wpływ na właściwości fizyczne i chemiczne gleb leśnych. Budując swoje gniazda mrówki drążą w glebie korytarze i komory, wzbogacają glebę w materię organiczną w postaci pokarmu, jego resztek, wydalin i wydzielin mrówek, powodują zwiększenie pojemności sorpcyjnej gleby, stymulują rozwój mikroflory i mikrofauny glebowej, przez co modyfikują chemizm gleby. Dzięki takiej działalności mrówki sprawiają, że gleba w obrębie gniazda i w jego najbliższym otoczeniu jest bardziej rozluźniona i charakteryzuje się lepszymi warunkami wodno-powietrznymi, co korzystnie wpływa na wegetację roślin.

Mrówki zakładające swoje gniazda w obumarłym drewnie pełnią rolę pierwotnych reducentów, przyczyniają się do przyspieszenia procesu rozkładu drewna, a tym samym do szybszego włączenia ich substancji w obieg materii.

Zdarza się, że aktywność niektórych gatunków mrówek wywołuje w środowisku negatywne skutki. Przykładowo robotnice Formica rufa mogą uszkadzać pączki niektórych drzew. Są to jednak przypadki na tyle rzadkie, że nie mają większego znaczenia dla roślin. Znacznie większy wpływ na roślinność wywierają mrówki poprzez związki z mszycami. Mrówki wykorzystują mszyce jako źródło spadzi – słodkiej cieczy, będącej odchodami mszyc. Mszyce wyciągają soki z rośliny, na której żyją, przyswajając z nich głównie białka i tłuszcze, wydalają natomiast cukry proste, chętnie zjadane przez różne owady. W ciągu jednego sezonu robotnice Lasius niger pochodzące z jednego gniazda (3 500 robotnic), zbierają 1 litr spadzi, a robotnice Formica rufa (100 000 osobników) aż 10 kg! Udział spadzi w pokarmie tych mrówek może sięgać do 45%. Niektóre mrówki wysoko wyspecjalizowały się w hodowli mszyc: Lasius fuliginosus, żyjący w starych drzewach, buduje dla swoich mszyc specjalne komory ziemne, połączone ze sobą długimi chodnikami. Z kolei Lasius flavus, budujący gniazda podziemne, drąży chodniki wokół korzeni roślin, na których hoduje mszyce.

Mrówki, chcąc zapewnić sobie dostawy spadzi, ochraniają mszyce przed ich wrogami, umożliwiając powstawanie większych i bardziej stabilnych populacji. Niekiedy prowadzi to do znacznego osłabienia roślin, a nawet ich zamierania. W przypadku drzew rzadko się zdarza, aby wpływ ten był tak drastyczny, chociaż masowe występowanie mszyc na podrostach lub młodych pędach może znacznie osłabić ich przyrosty.

Znacznie większe zmiany w środowisku mogą wywoływać gatunki mrówek zakładające swoje gniazda w żywych drzewach. Do tej grupy należą mrówki z rodzaju gmachówka Camponotus. W Polsce stwierdzono występowanie tylko sześciu gatunków, z których dla lasów największe znaczenie ma Camponotus herculeanus. Mrówki należące do tego gatunku odznaczają się dużymi rozmiarami ciała (długość robotnic waha się od 6 do 12 mm, samców od 9 do 13 mm, a samic od 14 do 17 mm), czarną barwą ciała oraz dużymi i silnymi żuwaczkami. Swoje gniazda budują w pniakach i korzeniach, w murszejącym drewnie, w drewnie żywych drzew oraz pod kamieniami w glebie. Najczęściej zamieszkują w stojących pniach świerków i dębów, rzadziej innych gatunków drzew, wybierając przede wszystkim drzewa osłabione przez grzyby.

Budując gniazdo gmachówki wnikają w głąb pnia i poczynając od jego środka wygryzają w miękkich warstwach słojów rocznych płaskie komory. W ten sposób tworzy się system komór i korytarzy oddzielonych od siebie cienkimi ściankami twardych warstw drewna. Wysokość tak drążonego gniazda może sięgać nawet do 10 metrów. Znaczna część pnia zaatakowanego drzewa nie nadaje się zatem do wykorzystania, tracąc pożądane własności techniczne drewna. Część pnia przewodząca wodę pozostaje przeważnie nietknięta, więc zasiedlone drzewa jeszcze długo pozostają żywe. Obecność mrówek może jednak pośrednio powodować niekorzystne dla drzewa zmiany, uwidoczniające się dopiero po pewnym czasie, gdyż są zależne od intensywności działania negatywnych czynników. Stwierdzono na przykład, że mrówki z gatunku Camponotus herculeanus przenoszą zarodniki grzybów do swojego gniazda, skąd szerzy się infekcja na inne części drzewa. Rozwijająca się grzybnia „zmiękcza” tkanki drzewa i tym samym ułatwia mrówkom wygryzanie w nich komór i korytarzy. Drzewa, w których znajdują się gniazda gmachówek są z reguły słabsze, bardziej narażone na złamania przez wiatr czy okiść i w dużym stopniu tracą walory techniczne. Stąd też leśnicy uważają mrówki Camponotus herculeanus za „szkodnika technicznego” drewna.

Zagrożenie mrówek występujących w lasach wynika przede wszystkim z intensyfikacji gospodarki leśnej, stosowania niektórych metod ochrony lasu, a co za tym idzie zanieczyszczenia środowiska oraz niskiej świadomości ekologicznej społeczeństwa i związanej z tym odpowiedniej postawy wobec przyrody.

Zbyt intensywna gospodarka leśna powoduje, że wycinane są drzewa starsze, co prowadzi do odmłodzenia lasu i zaniku gatunków związanych z dojrzałym drzewostanem, np. mrówek z gatunku Formica aquilonia i F. rufa. Odlesione obszary są szybko zalesiane bez pozostawienia otwartych powierzchni, które z reguły wpływają na wzrost różnorodności gatunkowej mrówek i wielu innych organizmów. Ponadto, nadmierne usuwanie z lasu martwego drewna ogranicza ilość dogodnych miejsc do gniazdowania gatunkom dendrofilnym, np.: Leptothorax affinis, Camponotus fallax, C. vagus, Lasius fuliginosus czy L. brunneus.

Na faunę mrówek leśnych negatywny wpływ ma zanieczyszczenie środowiska, powstałe w wyniku stosowania chemicznych środków ochrony lasu. Pomimo stosowania coraz lepszych preparatów ich działanie nie jest w dostatecznym stopniu selektywne i oddziałują one również na wiele pożytecznych organizmów, w tym mrówki. Wpływ ten może być bezpośredni – preparat chemiczny negatywnie działa na organizm mrówki lub pośredni – zmieniając warunki siedliskowe, ograniczając zasoby pokarmowe i skażając pokarm. Zatruty pokarm, dzięki społecznemu trybowi funkcjonowania rodziny mrówczej, bardzo szybko rozprzestrzenia się na wszystkie osobniki w rodzinie i powoduje śmierć całej kolonii.

Społeczeństwo posiada na ogół niewielką wiedzę na temat podstawowych zasad funkcjonowania przyrody oraz jej najważniejszych składników. W konsekwencji rzutuje to na poziom ogólnej świadomości ekologicznej i wpływa na sposób postępowania wobec środowiska przyrodniczego i problemu jego ochrony. Stąd nadal obserwuje się bezmyślne niszczenie cennych przyrodniczo obiektów, takich jak stare, nadpróchniałe drzewa, murawy kserotermiczne czy bezodpływowe zabagnienia. Takie działania mają negatywne skutki dla wielu gatunków mrówek i innych zwierząt. Innym przykładem bezpośredniego oddziaływania człowieka na mrówki jest niszczenie jego mrowisk. Niekiedy związane jest to z pobieraniem poczwarek mrówek, które stanowią pokarm dla ryb akwariowych.

Ze względu na ogromne znaczenie mrówek w środowiskach leśnych niektóre gatunki objęte zostały ochroną. Ochrona gatunkowa ma na celu zabezpieczenie dziko występujących gatunków mrówek oraz ich siedlisk, a w szczególności tych gatunków, które są podatne na zagrożenia oraz objęte zostały ochroną na podstawie umów międzynarodowych.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną wszystkie gatunki mrówek z podrodzaju Formica s. str. są w Polsce objęte ochroną prawną - Formica pratensis, F. truncorum, F. aquilonia i F. lugubris ochroną ścisłą, a F. polyctena i F. rufa ochroną częściową.

Ochrona gatunkowa, polegająca na przestrzeganiu pewnych zasad i zakazów, nie zawsze spełnia swoje zadanie i często trzeba podejmować dodatkowo zabiegi ochrony czynnej. Rozporządzenie w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt nie tylko dopuszcza takie działania, ale również wskazuje gatunki wymagające ochrony czynnej (dotyczy to wszystkich gatunków mrówek objętych ochroną ścisłą). Rozporządzenie wskazuje jednocześnie sposoby ochrony, które w przypadku mrówek polegają na zabezpieczeniu stanowisk (mrowisk) przed zagrożeniami zewnętrznymi oraz utrzymaniu właściwego stanu siedlisk, w których mrówki występują.

- ochronę zróżnicowanych gatunkowo i siedliskowo płatów drzewostanów z przeznaczeniem na starodrzewy (ochrona gatunków wymagających do rozwoju obecności starych drzew),

- ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, szczególnie środków owadobójczych,

Bardzo ważne są działania związane z edukacją ekologiczną. Nie tylko podnoszą one wiedzę na temat otaczającego nas środowiska, ale przede wszystkim kształtują odpowiednią postawę społeczeństwa wobec przyrody.

Ochronie podlegają nie tylko mrówki leśne, ale także ich gniazda (mrowiska). Zakaz niszczenia mrowisk zawarty został w ustawie o lasach (art. 30.1.11) oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (§ 6, art. 5).

Najczęściej stosowaną metodą ochrony mrowisk jest ich grodzenie drewnianymi żerdziami. Mrowiska chroni się przede wszystkim tam, gdzie są one narażone na mechaniczne uszkodzenia, np. przy drogach oraz szlakach turystycznych. Szczególną opieką otacza się mrowiska o dużych kopcach, w których żyją rodziny w bardzo dobrej kondycji, produkujące duże ilości form płciowych. Dają one początek wielu nowym rodzinom mrówczym i to nie tylko poprzez produkcję nowych samic – przyszłych królowych, ale również poprzez tzw. odkłady: samica wraz z częścią robotnic zabiera z rodzinnego gniazda niewielką część jaj, larw, poczwarek, a nawet materiału budulcowego (igliwia) i oddala się, budując nieopodal nowe mrowisko.

Zaleca się, aby mrowiska chronione były drewnianymi konstrukcjami w kształcie stożków (rys. 1). Kształt podstawy stożka będzie uzależniony od konfiguracji terenu i ilości miejsca wokół gniazda. Trzy lub cztery żerdzie, zbiegające się nad centralnym punktem kopca mrowiska i osadzone płytko w ziemi wokół kopca - w odległości kilkudziesięciu centymetrów od jego podstawy, należy połączyć 3-5 rzędami cieńszych żerdzi przebiegającymi wzdłuż bocznych ścian stożka. Tak utworzona konstrukcja chroni kopiec z boków i z góry, żerdzie główne nie niszczą struktury podziemnej gniazda, a ich płytkie usadowienie w glebie pod kątem ostrym nie pozwala na przesuwanie całej konstrukcji. Przewaga takiej konstrukcji, nad powszechnie stosowanymi grodzeniami płotkowymi, polega również na jednoczesnym zabezpieczeniu mrowiska przed ingerencją ptaków. Często sklepienie żerdzi nad kopcem jest wystarczającą przeszkodą dla tych zwierząt. W miarę możliwości można jednak dodatkowo zabezpieczyć mrowisko i na powierzchnię kopca nałożyć odpowiedniej wielkości fragment siatki, np. ze złomowanej sieci rybackiej. Sieć, o w miarę dużych oczkach, należy nałożyć na kopiec mrowiska w okresie aktywności mrówek. Będzie ona widoczna na powierzchni tylko przez krótki okres, gdyż zostanie szybko wbudowana do kopca. W ten sposób gniazdo zostanie zabezpieczone przed wykonaniem przez ptaki w strzesze kopca charakterystycznego otworu do wgłębnej penetracji gniazda.

Jeszcze do niedawna w lasach Polski możliwe było prowadzenie kolonizacji mrowisk, polegającej na pobraniu z gniazda macierzystego części kopca wraz z mrówkami i przeniesieniu ich na inne miejsce. W ten sposób zwiększano liczbę mrowisk i rozszerzano zasięg występowania danego gatunku mrówek, a tym samym zwiększano naturalną oporność lasów na fluktuacje liczebności owadów „szkodliwych”. Obecnie, ze względu na krótkotrwałe efekty i osłabianie kolonii macierzystych, kolonizacja mrowisk jest zabroniona. Zakres i sposób przeprowadzenia prac leśnych dotyczących mrówek i mrowisk szczegółowo określa najnowsza „Instrukcja ochrony lasu” (Kolk 2004). W części poświęconej ocenie zagrożenia, profilaktyce i metodom ochrony lasu, w rozdziale dotyczącym ochrony mrowisk czytamy:

1. Mrówki budujące kopce w drzewostanach, należące do grupy Formica rufa (Formica rufa, F. polyctena, F. pratensis, F. truncorum, F. lugubris, F. aquilonia), odgrywają znaczącą rolę w redukcji liczebności szkodliwych owadów.

2. Raz na 10 lat, przy okazji prac urządzeniowych, wykonuje się inwentaryzację kolonii mrówek. Polega ona na rejestracji wszystkich aktywnych mrowisk według ich lokalizacji w poszczególnych oddziałach i pododdziałach.

3. W czasie wykonywania prac pielęgnacyjnych należy czasowo wyraźnie oznakować kopce mrówek w celu ich zabezpieczenia przed przypadkowym uszkodzeniem lub zniszczeniem w drzewostanie.

4. Szczególnie okazałe kolonie mrówek z grupy Formica rufa położone na terenach planowanych zrębów zupełnych powinny być zachowane wraz z otuliną o powierzchni około 5-10 arów. Ścinka drzew powinna być tak wykonana, by nie spowodowała szkód w populacji mrówek.

5. Kopce mrówek często uszkadzane lub niszczone można grodzić przy użyciu okorowanych żerdzi.

6. Ze względu na krótkotrwałe efekty i osłabienie populacji, zabrania się kolonizacji mrowisk, polegającej na pobraniu z gniazda macierzystego odkładu (części kopca wraz z mrówkami) i przenoszeniu na nowe terytorium. Kopce mrówek podlegają ochronie na podstawie Art. 30.1.11 Ustawy o lasach.

7. Zabrania się pobierania z silnych (dużych) kopców poczwarek zarówno robotnic, jak i form płciowych mrówek, w celu zasilenia osłabionych gniazd. Zabroniony jest także zbiór mrówek w celu zasilania osłabionych gniazd. Zabieg ten może powodować niekontrolowane krzyżowanie się różnych gatunków mrówek.

1. Dopuszczalna jest translokacja mrowisk, polegająca na przenoszeniu gniazd zagrożonych zniszczeniem w przypadkach wykonywania prac zrębowych, budowy dróg, zbiorników wodnych, często niszczonych wzdłuż szlaków turystycznych, szlaków jazdy konnej itp. Tego rodzaju zabieg ratowniczy wymaga zgody Głównego Konserwatora Przyrody oraz konsultacji z ZOL lub innym upoważnionym ośrodkiem specjalistycznym.

1) dokładnie zlokalizować i zinwentaryzować zagrożone mrowiska przeznaczone do przeniesienia,

2) wyznaczyć szczegółową lokalizację dla przenoszonych kopców, przy czym bezwzględnie musi być przestrzegana zasada, by warunki mikrośrodowiskowe mrówek na nowym terenie były podobne do poprzednich,

3. Najwłaściwszym okresem translokacji jest wiosna. Zabiegi należy wykonywać wyłącznie we wczesnych godzinach porannych, gdy większość mrówek znajduje się wewnątrz gniazda.

4. Do transportu mrówek należy wykorzystać worek - transporter, zwany potocznie „workiem Podkówki". Przeniesiony kopiec powinien być prowizorycznie ogrodzony, by w pierwszym okresie adaptacyjnym zapewnić mrówkom bezpieczeństwo.

Wśród mrówek występujących w środowiskach leśnych Polski dwa gatunki – Formica lugubris i Formica aquilonia, znajdują się w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” (Głowaciński, Nowacki 2005), ze statusem gatunku narażonego (VU). Dwadzieścia siedem gatunków leśnych mrówek znajduje się na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” (Głowaciński 2002). Są to:

1. Ponera coarctata	NT	15. Formica lugubris	VU
2. Dolichoderus quadripunctatus	NT	16. Formica aquilonia	VU
3. Aphaenogaster subterranea	EX	17. Formica truncorum	NT
4. Formicoxenus nitidulus	DD	18. Formica pratensis	NT
5. Temnothorax nylanderi	LC	19. Formica exsecta	LC
6. Temnothorax parvulus	NT	20. Formica pressilabris	LC
7. Temnothorax sordidulus	EN	21. Formica foreli	NT
8. Temnothorax affinis	CR	22. Polyergus rufescens	DD
9. Temnothorax corticalis	NT	23. Camponotus vagus	NT
10. Temnothorax clypeatus	CR	24. Camponotus fallax	NT
11. Harpagoxen us sublaevis	DD	25. Camponotus piceus	EN
12. Strongylognathus testaceus	DD	26. Lasius citrinus	DD
13. Formica rufa	NT	27. Lasius bicornis	DD
14. Formica polyctena	NT

Gatunki te zaliczone zostały do kategorii gatunków wymarłych i zanikłych (EX), silnie zagrożonych (EN), niższego ryzyka – bliskie zagrożenia (NT) lub najmniejszej troski (LC) oraz gatunków umiarkowanie zagrożonych, inaczej narażonych (VU) i o statusie słabo rozpoznanym i zagrożeniu stwierdzonym, ale bliżej nieokreślonym (DD).

Spośród leśnych gatunków mrówek znajdujących się na czerwonej liście Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (ang. IUCN) z roku 2004 na terenie Polski odnotowano dotychczas 7 gatunków: Formicoxenus nitidulus i Harpagoxenus sublaevis z kategorii wysokiego ryzyka (gatunek narażony na wyginięcie -VU) oraz Formica aquilonia, F. lugubris, F. polyctena, F. pratensis i F. rufa z kategorii niższego ryzyka (gatunek nie wykazujący wyraźnego regresu populacyjnego ale jest bliski zagrożenia - LR/nt).

Prezentowane poniżej klucze do identyfikacji przynależności gatunkowej mrówek obejmują jedynie wybrane leśne gatunki tych owadów, należące do rodzajów Formica i Camponotus. W pierwszym przypadku są to gatunki budujące gniazda z wyraźnymi kopcami i spełniające w lesie rolę czynnika stabilizacji ilościowej owadów „szkodliwych”. Ponadto, z 9 opisanych gatunków aż 6 podlega ochronie prawnej. W drugim przypadku są to gatunki, które mogą powodować pewne niekorzystne, z punktu widzenia gospodarki człowieka, zmiany w drzewostanach. Oba klucze dotyczą jedynie robotnic mrówek.

Przy określaniu przynależności gatunkowej mrówek z rodzaju Formica należy pamiętać, że w obrębie jednej kolonii może występować duża zmienność niektórych cech taksonomicznych. Aby prawidłowo określić gatunek należy zatem pobrać z każdego gniazda po kilkanaście okazów.

Wszystkie kopcowe gatunki mrówek należą do rodzaju Formica, podrodzajów: Formica, Coptoformica i Raptiformica.

Długość ciała robotnic 6,0-9,0 mm; ciało dwubarwne: odwłok brunatny, głowa i tułów rudobrązowe z brunatnymi plamami; owłosienie na całym ciele oprócz głowy (na każdym segmencie tułowia co najmniej 6 par włosków). Zamieszkuje środowiska leśne, od lasów iglastych i mieszanych po liściaste, przy czym preferuje miejsca nasłonecznione. Buduje gniazda z dużymi kopcami (0,5-1,0 m wysokości i 1,0-2,0 m średnicy) z suchego materiału roślinnego, wysoko sklepione, o stromych bokach, najczęściej wokół spróchniałych pniaków. Zwykle tworzy kolonie monoginiczne, liczące do kilkuset tysięcy robotnic. Mrówki drapieżne, chętnie też korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy w maju lub czerwcu. Gatunek północnopalearktyczny, w Polsce pospolity na całym obszarze, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT), na czerwonej liście IUCN, ze statusem gatunku niższego ryzyka, nie wykazującego wyraźnego regresu populacyjnego ale bliskiego zagrożenia (LR/nt) oraz na liście gatunków objętych ochroną częściową.

Długość ciała robotnic 5,0-8,5 mm; ciało dwubarwne: czerwonobrunatne, przy czym udział ciemnej barwy na głowie i tułowiu może być bardzo zmienny; owłosienie na całym ciele oprócz głowy (na każdym segmencie tułowia nie więcej niż 6 par włosków). Zamieszkuje lasy iglaste i mieszane, rzadziej liściaste. Buduje gniazda, zwykle wokół próchniejących pniaków, z dużymi (niekiedy powyżej 3 m średnicy) kopcami z suchego materiału roślinnego. Kolonie zwykle poliginiczne, liczą do kilku tysięcy królowych i powyżej miliona robotnic. Często tworzą systemy polikaliczne, liczące kilkadziesiąt, a nawet kilkaset gniazd. Mrówki drapieżne, chętnie też korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy w maju lub czerwcu. Gatunek północnopalearktyczny, w Polsce pospolity, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT), na czerwonej liście IUCN, ze statusem gatunku niższego ryzyka, nie wykazującego wyraźnego regresu populacyjnego ale bliskiego zagrożenia (LR/nt) oraz na liście gatunków objętych ochroną częściową.

Długość ciała robotnic 6,0-9,5 mm; ciało dwubarwne: tylna część głowy, plama na tułowiu i odwłok czarne, reszta brunatnoceglasta; całe ciało gęsto owłosione, włącznie z głową. Preferuje środowiska suche, od rzadkich, widnych lasów po łąki i pastwiska. Gniazda buduje w ziemi, płaski kopiec (zwykle 0,3-0,4 cm wysokości i 1,0-1,5 m średnicy) z grubego materiału roślinnego jest zwykle okolony pierścieniem roślin. Tworzy kolonie monoginiczne i monokaliczne. Lot godowy na przełomie maja i czerwca, czasem w lipcu. Gatunek południowopalearktyczny, w Polsce pospolity, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT), na czerwonej liście IUCN, ze statusem gatunku niższego ryzyka, nie wykazującego wyraźnego regresu populacyjnego ale bliskiego zagrożenia (LR/nt) oraz na liście gatunków objętych ochroną ścisłą.

Długość ciała robotnic 4,0-9,0 mm; ciało dwubarwne: głowa, tułów i pierwszy segment odwłoka jasnoczerwone, natomiast reszta odwłoka brunatnoszara; ciało bardzo gęsto omszone, włącznie z głową. Zamieszkuje lasy, głównie iglaste i mieszane, rzadziej liściaste. Preferuje miejsca nasłonecznione, takie jak poręby i polany leśne. Gniazda buduje w próchniejących pniakach, zaopatrując je w kopce z suchego materiału roślinnego, a także w szczelinach skalnych i pod kamieniami. Tworzy kolonie pliginiczne, liczące do kilkudziesięciu tysięcy robotnic. Lot godowy w lipcu i sierpniu. Gatunek północnopalearktyczny, w Polsce pospolity, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT) oraz na liście gatunków objętych ochroną ścisłą.

Długość ciała robotnic 6,0-9,0 mm, ciało dwubarwne: wierzch głowy, plama na tułowiu i odwłok czarne, reszta brunatnoceglasta. Zamieszkuje głównie lasy iglaste. Buduje gniazda zwieńczone kopcem z suchych szczątków roślinnych (igły sosen, łuski szyszek, itp.), zwykle wokół spróchniałego pniaka. Tworzy kolonie mono- lub poliginiczne, liczące do kilku tysięcy robotnic. Mrówki drapieżne, chętnie korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy od maja do początków lipca. Gatunek borealno-górski, w Polsce występuje sporadycznie. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku umiarkowanie zagrożonego, inaczej narażonego (VU), na czerwonej liście IUCN, ze statusem gatunku niższego ryzyka, nie wykazującego wyraźnego regresu populacyjnego ale bliskiego zagrożenia (LR/nt), na liście gatunków objętych ochroną ścisłą oraz w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”, ze statusem gatunku narażonego (VU).

Długość ciała robotnic 5,0-8,5 mm; ciało dwubarwne: wierzch głowy i odwłok ciemnobrunatne lub czarne, plama na tułowiu (jeżeli występuje) brunatna, reszta ceglasta. Zamieszkuje głównie lasy iglaste. Buduje gniazda zwieńczone kopcem z suchych szczątków roślinnych, o średnicy często przekraczającej 3 m. Tworzy kolonie zwykle poliginiczne, liczące nawet powyżej miliona robotnic. Mrówki drapieżne, chętnie korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy w czerwcu i lipcu. Gatunek borealno-transpalearktyczny, w Polsce występuje sporadycznie. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku umiarkowanie zagrożonego, inaczej narażonego (VU), na czerwonej liście IUCN, ze statusem gatunku niższego ryzyka, nie wykazującego wyraźnego regresu populacyjnego ale bliskiego zagrożenia (LR/nt), na liście gatunków objętych ochroną ścisłą oraz w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”, ze statusem gatunku narażonego (VU).

Długość ciała robotnic 4,5-7,5 mm; ciało dwubarwne: głowa i tyłów rudobrązowe, odwłok brunatny, tył głowy i tułów z ciemną plamą; krawędź potyliczna z charakterystycznym, głębokim wcięciem; odwłok pokryty włoskami, podobnie wierzchołki głowy oraz oczy (te ostatnie należy oglądać pod dużym powiększeniem). Zamieszkuje głównie strefy ekotonowe, takie jak polany śródleśne i obrzeża lasów (głównie iglastych i mieszanych). Buduje gniazda zwieńczone charakterystycznym kopcem z drobnych szczątków roślinnych. Tworzy kolonie mono- lub poliginiczne, liczące do kilkudziesięciu tysięcy robotnic. Niektóre kolonie polikaliczne składają się z ponad 100 gniazd! Mrówki agresywne i drapieżne, chętnie korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy w lipcu i sierpniu. Gatunek północno-palearktyczny, w Polsce występuje głównie w części wschodniej, na południowo-zachodnim krańcu jedynie sporadycznie, w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka, najmniejszej troski (LC).

Długość ciała robotnic 4,5-5,5 mm; ciało dwubarwne: tylna część głowy i odwłok brunatne, pozostała część brunatnawoczerwona, czasami z brunatną plamą na tułowiu; brak owłosienia na głowie i na oczach, włoski na odwłoku tylko na ostatnich tergitach. Zamieszkuje głównie środowiska otwarte i suche (łąki, pastwiska i polany śródleśne) oraz skraje lasów i mocno prześwietlone młodniki. Buduje gniazda zwieńczone kopcem z drobnych szczątków roślinnych, o średnicy zwykle mniejszej niż 1 m, czasem większe. Tworzy kolonie mono- lub poliginiczne, liczące do kilkudziesięciu tysięcy robotnic. Mrówki drapieżne, chętnie korzystają ze spadzi mszyc. Lot godowy w sierpniu. Gatunek północno-palearktyczny, w Polsce występuje dość rzadko, w górach sięga regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka, najmniejszej troski (LC).

Długość ciała robotnic 6,0-9,0 mm; ciało dwubarwne: tułów i przednia część głowy czerwonawe, odwłok i tylna część głowy brunatnoczarne; brak owłosienia; nadustek z wyraźnym wcięciem. Spotykany głównie w suchych i nasłonecznionych środowiskach leśnych, takich jak poręby i polany, ale też na terenach otwartych (łąki i torfowiska). Gniazda buduje w próchniejących pniakach, w ziemi, pod kamieniami i w kępach torfowców, niekiedy z niewielkimi kopcami z igliwia i gałązek. Zwykle tworzy kolonie monoginiczne, liczące kilka, rzadziej kilkadziesiąt tysięcy robotnic, ale również kolonie poliginiczne i trwałe systemy polikaliczne. Pasożyt społeczny u mrówek z podrodzaju Serviformica, stosuje niewolnictwo fakultatywne. Mrówki wybitnie drapieżne i silnie agresywne. Lot godowy w lipcu i sierpniu. Gatunek południowopalearktyczny, w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, w górach sięga piętra hal.

Wszystkie leśne gatunki mrówek z rodzaju Cmponotus należą do dwóch podrodzajów: Camponotus s.str. i Myrmentoma.

Długość ciała robotnic 4,0-9,0 mm; ciało zwykle jednobarwne, brunatnorude do czarnego, czasem z czerwonawym tułowiem i pomostkiem. Zamieszkuje głównie widne i jasne lasy liściaste, jak np. świetliste dąbrowy, ale także stare parki i sady. Gniazda buduje w martwym drewnie (pniakach i gałęziach), czasem też w drewnianych konstrukcjach (budynki, płoty). Lot godowy w maju i czerwcu. Gatunek eurosyberyjski, w Polsce rzadki, spotykany lokalnie. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT).

Długość ciała robotnic 6,0-14,0 mm; ciało jednolicie czarne. Występuje zarówno w borach, jak i w lasach liściastych i mieszanych, preferuje miejsca ciepłe i suche. Gniazda buduje w martwym drewnie, w pniakach i korzeniach, a także pod kamieniami. Lot godowy w lipcu i sierpniu. Gatunek eurosyberyjski, w Polsce znany jedynie z kilku stanowisk, głównie w części wschodniej. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka – jako bliski zagrożenia (NT).

Długość ciała robotnic 6,0-14,0 mm; ciało ciemnobrunatne z rozległą czerwoną plamą na nasadzie odwłoka i górnej powierzchni pierwszego tergitu odwłoka, tułów niekiedy jaśniejszy. Występuje w lasach liściastych i mieszanych, zwłaszcza na ich obrzeżach, ale też na terenach otwartych porośniętych rzadkimi drzewami i krzewami. Gniazda buduje głównie w martwym drewnie (pniaki, drzewa stojące) oraz pod korzeniami drzew, pod kamieniami i kępami mchów. Tworzy kolonie monoginiczne. Lot godowy w czerwcu. Gatunek europejski, zamieszkujący niemal całą Polskę.

Długość ciała robotnic 5,0-12,0 mm; ciało ciemnobrunatne z niewielką czerwoną plamą na nasadzie odwłoka, tułów niekiedy jaśniejszy. Zamieszkuje głównie cieniste bory, rzadziej śródleśne polany i poręby. Gniazduje w próchniejących pniakach lub w żywych drzewach (gniazda wewnątrz pni mogą sięgać na wysokość wielu metrów). Tworzy kolonie monoginiczne. Lot godowy w czerwcu. Gatunek borealno-górski, w Polsce występuje w górach i części północno-wschodniej.

Bogdanowicz W., Chudzicka E., Filipiuk I., Skibińska E. (red.), 2004. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. T. I. Muzeum i Instytut Zoologii PAN Warszawa, ss. 509.

Brauns A., 1975. Owady leśne. Występowanie na tle drzewostanów i siedlisk. T. I. Systematyka i ekologia. PWRiL Warszawa, ss. 621.

Dlussky G. M., Pisarski B., 1971. Rewizja polskich gatunków mrówek (Hymenoptera, Formicidae) z rodzaju Formica L. Fragm. Faun. 16(12): 145-224.

Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk. Kraków.

Głowaciński Z., Nowacki J. (red.), 2005. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego. 448 ss.

Hilton-Taylor C. (compiler), 2000. 2000 IUCN Red List of Threatened Species. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK: XVIII + 61pp.

Kolk A., Kapuściński R., 2004. Instrukcja ochrony lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 276 ss.

Krzysztofiak L., 1990. Mrówki rodzaju Camponotus Mayr (Hymenoptera, Formicidae) w Polsce, ich biologia i znaczenie gospodarcze. Prace IBL, nr 716: 101-118.

Krzysztofiak L., Krzysztofiak A., 2006. Mrówki leśne Polski – przewodnik terenowy. Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda” Suwałki, ss. 56.

Mazur S., 1983. Mrówki borów sosnowych Polski. Rozprawy naukowe i monografie. Wydawnictwo SGGW-AR Warszawa, ss. 71.

Mazur S., 1995. Klucz do oznaczania mrówek leśnych. Fundacja „Rozwój SGGW” Warszawa, ss. 74.

Pisarski B., 1975. Mrówki. Fomicoidea. Katalog Fauny Polski. Cz. XXVI, zeszyt 1. PWN Warszawa. ss. 85..

Radczenko A., Czechowska W., Czechowski W., 2004. Klucze do oznaczania owadów Polski. Cz. XXIV, zeszyt 63: Mrówki – Formicidae. PTE Toruń, ss. 138.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. D. U. Nr 220, poz. 2237.