Proszę chwilę zaczekać, ładuję zdjęcia ...

 

Budowa wspólnej platformy wymiany informacji oraz systemu szkoleń zawodowych w parkach narodowych

  

   

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko

   

  

  

Projekt współfinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

  

PORADNIK DLA PRACOWNIKÓW PARKÓW NARODOWYCH

  

  

   

Ochrona granicznika płucnika Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm.

 

Wiesław Fałtynowicz, Uniwersytet Wrocławski

   

   

   

1. Wstęp

  

Porosty, a szczególnie makroporosty (o dużych, listkowatych lub krzaczkowatych plechach) są jednymi z organizmów najbardziej narażonych na wyginięcie. Swoista budowa ich plech (Ahmadjian 1993, Nash III 1996), niewielka liczba komórek samożywnego partnera (glonu) w plechach (Galun 1988) oraz małe możliwości przystosowywania się do zmieniających się warunków środowiska (Fałtynowicz 1995) sprawiają, że przez ostatnie kilkadziesiąt lat liczba stanowisk wielu gatunków porostów zmniejszyła się drastycznie, a niektóre regionalnie wymarły. Przykładem tego są czerwone listy porostów zagrożonych i wymierających, tworzone w różnych krajach świata, a szczególnie Europy (Cieśliński i in. 1986, 1992, 2003, Sérusiaux 1989, Siebel i in. 1992, Pišút 1993). Te negatywne tendencje ujawniły się już w drugiej połowie XIX wieku (Nylander 1896), a ich nasilenie obserwowano od lat 30. XX stulecia (Krawiec 1934, Motyka 1934). Ostatnie dziesięciolecia XX wieku to właściwie ciągła rejestracja ubytków w lichenobiocie i coraz bardziej alarmistyczne artykuły (Cieśliński, Czyżewska 1992, Kiszka 1993, 1998, Miądlikowska 1993, Fałtynowicz 1997), a także coraz większe zainteresowanie wykorzystywaniem porostów jako bioindykatorów zanieczyszczenia powietrza (Hawksworth, Rose 1986, Nash III, Wirth 1988, Herzig, Urech 1991, Fałtynowicz 1995, Jovan 2008).

  

  

Ta negatywna tendencja została zmieniona dopiero na przełomie XX i XXI stulecia, kiedy w wielu regionach, w wyniku intensywnych działań zmierzających do ochrony środowiska, zaczęło maleć zanieczyszczenie powietrza, a lichenolodzy zaobserwowali proces rekolonizacji przez porosty (Henderson-Sellers, Seaward 1979, Rose, Hawksworth 1981, Showman 1981, Seaward, Letrouit-Galinou 1991, Spier, van Herk 1997, Fałtynowicz 2004, Szczepańska, Szczepański 2006). Mimo tych optymistycznych danych liczne gatunki makroporostów dalej należą do silnie zagrożonych i nie można zaprzestać ich monitoringu oraz prób ochrony biernej i aktywnej (por. Scheidegger i in. 1988, Fałtynowicz 2005, Cieśliński 2009). O tym, jak bardzo zagrożone są porosty i jak szybko postępują negatywne zmiany w ich biocie, świadczą liczby gatunków zamieszczane w kolejnych wydaniach krajowej czerwonej listy porostów (Tabela 1).

  

Rodzajami, które najbardziej ucierpiały w wyniku antropopresji są brodaczka Usnea, włostka Bryoria oraz granicznik Lobaria (por. Cieśliński, Bystrek 1982, Sérusiaux 1989, Bystrek 1990, Pišút 1990, 1993, Liška 1990, Fałtynowicz 1992, Siebel i in. 1992, Krivorotov 1998, Liška i in. 1998, Cieśliński i in. 2003, Bystrek, Kolanko 1994, Ryś 2005).

     

   

Tabela 1. Liczba gatunków porostów wymarłych (EX) i wymierających (E),

podana w kolejnych wydaniach „Czerwonej listy porostów zagrożonych w Polsce”

(Cieśliński i in. 1986, 1992, 2003).

  

1986

1992

2003

EX

10

60

142

E

142

180

3801

% bioty porostów Polski

9,2

14,9

25,0

Liczba gatunków porostów w liście

480

602

887

1 – suma gatunków z kategorii CR i EN

  

  

2. Informacje o rodzaju

  

Rodzaj granicznik Lobaria (Schreb.) Hoffm. jest w Polsce reprezentowany przez cztery gatunki (Fałtynowicz 2003): granicznik tarczowy Lobaria amplissima (Scop.) Forss., granicznik lśniący L. linita (Ach.) Rabenh. (syn. Sticta linita Ach., Stictina linita Ach.), granicznik płucnik L. pulmonaria (L.) Hoffm. (syn. Sticta pulmonaria (L.) Biroli) oraz granicznik wykwintny L. virens (With.) J. R. Laundon (syn. L. herbacea (Huds.) DC., L. laetevirens (Lightf.) Zahlbr.). Do rodzaju tego należała jeszcze tarczyna przygraniczna Lobarina scrobiculata, opisywana w literaturze jako Lobaria scrobiculata, jednak w wyniku współczesnych badań taksonomicznych wydzielono ją jako odrębny rodzaj – Lobarina.

  

Wszystkie cztery krajowe gatunki graniczników są porostami makroskopowymi, o dużych, listkowatych plechach, przyczepionych do podłoża krótkimi chwytnikami, które często tworzą na dolnej stronie gęstą pilśń. Są to w większości epifity drzew liściastych (wyjątkowo rosną na iglastych), tylko granicznik lśniący jest porostem naziemnym, czasem spotykanym również na skałach. Polskie gatunki Lobaria były i są bardzo rzadko notowane, z wyjątkiem L. pulmonaria, która ma jeszcze dosyć liczne stanowiska w naszym kraju (Fałtynowicz 2003, Ryś 2005). Lobaria amplissima i L. virens znane są wyłącznie z Puszczy Białowieskiej (Cieśliński 2003, Fałtynowicz 2003 i mat. npbl.), a L. linita współcześnie podawana była wyłącznie z Tatr (Alstrup, Olech 1992), chociaż w XIX wieku znane były również jej stanowiska w Sudetach (Stein 1879).

  

  

3. Informacje o gatunku

  

3.1. Opis gatunku

Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria jest jednym z najładniejszych porostów krajowych. Jego plechy w stanie suchym mają barwę miedzianobrunatną, żółtawobrunatną lub żółtawozielonkawą, natomiast nasączone wodą stają się zielonooliwkowe. Górna strona plechy jest opatrzona siecią siateczkowatych wyniesień, na grzbiecie których znajdują się białawożóltawe lub białawoszare soralia, w których często wykształcają się izydiowe soredia. Między wyniesieniami znajdują się wgłębienia, którym na dolnej stronie plechy odpowiadają wypukłości, zwykle koloru białawobrunatnego, z czasem brązowiejące. Plecha na dolnej stronie jest ciemniejsza w środku, a ku brzegom jaśnieje. Jest ona przymocowana do podłoża krótkimi chwytnikami. Granicznik płucnik jest dużym porostem; jego dorodne plechy osiągają czasem nawet 30-40 cm średnicy, a poszczególne łatki mają do 8-10 cm długości i 2-5 cm szerokości. Często plechy rosną w skupieniach, pokrywając znaczne powierzchnie na pniach.

Porost bardzo rzadko wytwarza owocniki, o średnicy do 5 mm, o tarczkach barwy czerwonawej lub czerwonobrunatnej. Brzeżek jest cienki i ma barwę plechy, a u starszych okazów zwykle zanika. W Polsce okazy z owocnikami spotykano wyjątkowo, np. w Biesz- czadach i w Wigierskim Parku Narodowym.

  

  

3.2. Podłoża i siedliska

  

Lobaria pulmonaria w naszym kraju znajdowana była wyłącznie na korze drzew, głównie liściastych (przede wszystkim klon Acer platanoides, jaworAcer pseudoplatanus, grab Carpinus betulus, buk Fagus sylvatica, jesion Fraxinus excelsior, dęby Quercus petraea i Q. robur, lipy Tilia cordata i T. platyphyllos), znacznie rzadziej podłożem były olsza czarna Alnus glutinosa, brzoza Betula pendula, osika Populus tremula, wierzby Salix spp. i jarzębina Sorbus aucuparia), wyjątkowo notowano go z kory drzew iglastych (świerk Picea abies, jodła Abies alba i sosna Pinus sylvestris) (Tobolewski, Kupczyk 1976, Fałtynowicz 2003, Ryś 2005, Wołkowycki 2008). Plechy granicznika płucnika rosną bezpośrednio na korze, ale często także na mchach porastających pnie lub konary. Najbardziej szczegółowe dane o ekologii Lobaria pulmonaria w Polsce opublikował A. Ryś (2005). Wynika z nich m.in., że porost ten rośnie najczęściej w drzewostanach VI i VII klasy wieku (100-140-letnich), ale pojedyncze okazy znajdowano nawet na drzewach w III klasie wieku (40-60 lat). Ponad połowa ze znalezionych przez niego okazów rosła od strony północnej pni, natomiast bardzo rzadko L. pulmonaria znajdowano na ekspozycji południowej, co potwierdza higrofilny i skiofilny charakter tego gatunku. Najwięcej plech rośnie na drzewach wysokich (ponad 26 m) i o pierśnicy powyżej 50 cm oraz w przedziale wysokości 5-13 m od powierzchni gruntu.

Lobaria pulmonaria rośnie wyłącznie w lasach liściastych. Wg Rysia (2005) na niżu preferuje grądy, często też rośnie w lasach łęgowych i buczynach, natomiast w górach jej siedliskiem są buczyny i jaworzyny. Jest gatunkiem preferującym stare drzewostany, o strukturze zbliżonej do naturalnej. Porost ten uważany jest przez lichenologów europejskich za jeden z gatunków wskaźnikowych dla lasów pierwotnych [np. Kondratyuk i in. 1988, Cieśliński i in. 1996, Cieśliński 2003, Czyżewska (red.) 2003].

  

  

3.3. Rozmieszczenie w Polsce

  

Granicznik płucnik podawany był z obszaru całego kraju. Współcześnie największe zagęszczenie jego stanowisk znajduje się w Polsce północno-wschodniej (Puszcze: Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Romincka, Borecka i Piska), w Polsce południowo-wschodniej (Bieszczady) i na Pomorzu Gdańskim (nadleśnictwa Cewice, Kolbudy i Gdańsk) oraz na Pomorzu Środkowym (nadleśnictwa Bytów, Łupawa i Leśny Dwór) (Izydorek 1996, Fałtynowicz, Kukwa 2000, Kubiak, Ryś 2000, Cieśliński 2003, Kiszka, Kościelniak 1991, Kościelniak 2004, Ryś 2005). Ma też pojedyncze stanowiska w parkach narodowych: Wolińskim, Słowińskim, Gorczańskim i Roztoczańskim oraz w Borach Tucholskich (Tobolewski, Kupczyk 1976, Lipnicki 1990, Fałtynowicz 1992, Czarnota 2001), a także w Puszczy Kozienickiej (Cieśliński 2009). W przeszłości L. pulmonaria była gatunkiem znacznie bardziej rozpowszechnionym. Przykładowo, Stein (1879) napisał, że jest pospolita na Dolnym Śląsku i w Sudetach, a w latach 60. XX wieku Fabiszewski (1968) znajdował jej liczne i obfite stanowiska w Górach Bialskich i na Śnieżniku Kłodzkim; w obu tych miejscach całkowicie wyginęła i na początku XXI wieku nie odnaleziono żadnego okazu (por. Szczepańska 2007). Podawana była również ze środkowej Polski (Krawiec 1955, Czyżewska 1974, Tobolewski, Kupczyk 1976), ale te stanowiska również można uznać za historyczne. Pod koniec XX wieku L. pulmonaria wyginęła również w Gorcach, skąd jeszcze 40 lat wcześniej liczne jej stanowiska podawał Glanc (1960). Od dawna nie znajdowano jej w Beskidach i w Tatrach, gdzie również miała bardzo liczne populacje (Motyka 1930, Kiszka 1967, Nowak 1972), a także na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (Nowak 1961). Rozmieszczenie Lobaria pulmonaria w lasach Polski badał Ryś (2005), a uzyskane wyniki przedstawia rysunek 1.

    

    

Rys. 1. Rozmieszczenie miejsc (nadleśnictw) występowania granicznika płucnika

w rozbiciu na przedziały liczbowe ilości drzew z plechami (wg Rysia 2005 - uzupełnione)

  

  

3.4. Rozmieszczenie poza Polską

  

Lobaria pulmonaria jest uważana jest za gatunek cyrkumborealny i jest szeroko rozpowszechniona na półkuli północnej, natomiast na półkuli południowej ma nieliczne stanowiska tylko w południowej Afryce (Yoshimura 1998a) oraz w Australii (Filson 1996) W Europie uważana jest za gatunek suboceaniczno-górski i występuje w większości krajów (por. np. Schting 1990, Nimis 1993, Santesson 1993, Bartok 1998, Farkas, Lokos 1998, Musjakova 1998, Pystina 1998, Vĕzda, Liška 1999, Diederich, Sérusiaux 2000, Wirth 2001, Coppins 2002, Motiejunaite 2002). Znajdowana była również w północnej i wschodniej Afryce (Swinscow, Krog 1988, Nimis 1993), podawana jest także z wielu regionów północnej Azji (Japonia, Rosja, Korea, Chiny; Wei Jiang-Chun 1991, Tchabanenko, Taran 1998, Yoshimura 1998b, Harada i in. 2004), jest też szeroko rozpowszechniona w Ameryce Północnej, zwłaszcza we wschodniej i zachodniej części tego kontynentu oraz na Alasce (Brodo i in. 2001). Występuje również w Ameryce Środkowej – w Meksyku, Kostaryce i Panamie (Yoshimura 1998a). Wszędzie preferuje korę drzew (często rosnąc epibryofitycznie), rzadko porasta wilgotne skały, a wyjątkowo notowano ją na glebie. Występuje głównie w wilgotnych lasach liściastych, w starych, dobrze zachowanych drzewostanach, w górach dochodząc prawie do górnej granicy lasu.

  

W Europie granicznik płucnik jest porostem zagrożonym lub ginącym, ze względu na dużą wrażliwość na zmiany warunków siedliskowych (wywołanych gospodarką leśną) i na zanieczyszczenia powietrza. Z tego powodu znajduje się na większości czerwonych list regionalnych i krajowych (np. Rassi, Väisänen 1987, John 1989, Litterski 1995, Pišut i in. 2001, Cieśliński i in. 2003); w wielu krajach i regionach ma znacznie mniej stanowisk współczesnych niż historycznych (np. Fałtynowicz 1992, Liška 1998, Pišut 1998), a w nie- których jest podawany jako takson regionalnie wymarły, np. w Holandii (Aptroot, van Dobben 1992). Porost ten jest także umieszczany w czerwonych księgach [np. Kotlaba (ed.) 1995], jako gatunek szczególnie zagrożony.

  

  

4. Stan prawny gatunku

  

Lobaria pulmonaria jest umieszczona w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765 z dnia 28 lipca 2004 r.) w załączniku Nr 1 (jako gatunek objęty ochroną ścisłą) oraz w załączniku Nr 4 (jako gatunek wymagający ustalenia strefy ochronnej wokół jego stanowisk o promieniu 100 metrów od granicy stanowiska). W nowo przygotowywanym rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (projekt z grudnia 2009 r.), granicznik płucnik jest „wyjęty” z ochrony strefowej, natomiast utrzymano ochronę ścisłą gatunku (i wszystkich taksonów z rodzaju Lobaria).

  

  

5. Opis zagrożeń

  

Najpoważniejszym zagrożeniem dla Lobaria pulmonaria jest antropopresja, a w szcze- gólności:

  • zanieczyszczenia powietrza;

  • degradacja zbiorowisk leśnych (wycinanie starych drzewostanów i zmiana ich struktury, usuwanie przestojów);

  • zmiany warunków siedliskowych (mikroklimatu, stosunków wodnych w glebie i w oto- czeniu).

Mniejsze znacznie mają czynniki naturalne, które tylko lokalnie mogą zagrażać populacjom granicznika płucnika, takie jak:

  •  zgryzanie przez zwierzęta kopytne (jelenie, sarny) i odrywanie plech przez ptaki;

  •  wiatrołomy, powały;

  •  silne wiatry, odrywające plechy;

  •  odpadanie plech, wynikające z wzrostu drzewa (naprężenia na obwodzie pnia) lub z obu- mierania mszaków, na których porost rośnie.

Zasadnym również będzie nadmienić, że pewnym zagrożeniem dla tego gatunku (jak i dla wielu innych) są naukowcy i kolekcjonerzy amatorzy; w zielnikach polskich zapewne znajduje się niewiele mniej plech granicznika płucnika niż współcześnie występuje w naturze.

  

  

6. Obecne działania na rzecz ochrony gatunku

  

Granicznik płucnik jest objęty ochroną ścisłą (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.). Jest biernie chroniony na terenie rezerwatów przyrody (m.in. „Cisy w Czarnym” k. Szczecinka, „Babnica” k. Białogóry, „Borki” w Puszczy Boreckiej, „Boczki” w Puszczy Rominckiej, „Starożyn” w Puszczy Augustowskiej, „Babi Dół” na Pojezierzu Kaszubskim, „Trębaczew” w woj. łódzkim) oraz parków narodowych (szczególnie duże populacje znajdują się w Bieszczadzkim PN i Białowieskim PN, mniejsze w Wigierskim PN).

  

W wyniku działań zainicjowanych przez A. Rysia z nadleśnictwa Strzałowo, został włączony w 1999 r. do Programu Ochrony Przyrody tego nadleśnictwa, a powierzchnie, na których rósł wyłączono z użytkowania. Dokładne badania i działania podjęte przez A. Rysia (2005) zaowocowały również utworzeniem w lasach państwowych 325 stanowisk ochronnych Lobaria pulmonaria, o łącznej powierzchni prawie 500 ha, które znajdują się na terenie 20 nadleśnictw. Największą powierzchnię zajmują one w nadl. Wetlina (ponad 205 ha) oraz w nadl. Białowieża (47 ha) i Hajnówka (42 ha). Plan ochrony granicznika płucnika w nadl. Hajnówka sporządził M. Wołkowycki (2008).

  

Podejmowano również próby implantacji Lobaria pulmonaria z drzew powalonych przez wiatry na drzewa rosnące, a także implantowano okazy porostu odpadłe z pni. Próby te, prowadzone w kilku kompleksach leśnych północo-wschodniej Polski (m.in. nadl. Strzałowo, Puszcza Borecka, Puszcza Romincka, Lasy Iławskie) przez A. Rysia (2005), w większości zakończyły się powodzeniem.

  

  

7. Proponowane działania

  

7.1. Ochrona gatunku i jego siedlisk

  

W przypadku nadmiernego rozwoju podszytu i zacieniania przez niego pni starych drzew z granicznikiem, zalecane jest umiarkowane czyszczenie, w celu odsłonięcia plech (ale należy unikać nadmiernego i gwałtownego ich odsłonięcia).

  

Okazy granicznika, które w sposób naturalny odpadły od pni, należy implantować na drzewa. Drzewo przewidziane jako podłoże musi mieć co najmniej 50 cm pierśnicy i wysokość powyżej 20 m, rosnąć w żyznym lesie liściastym w pełnym zwarciu (nie w pobliżu luk, polan i dróg leśnych). Preferowanymi gatunkami forofitów powinny być: jesion, lipa, klon, ewentualnie dąb. Plechy lub ich fragmenty (nie mniejsze niż 3 cm2) należy przywiązać do drzewa bawełnianą nitką, na wysokości nie mniejszej niż 1,5-2 m i od strony północnej, północno-zachodniej lub północno-wschodniej pnia.

  

Lobaria pulmonaria można także potraktować jako gatunek parasolowy dla wielu innych taksonów porostów epifitycznych.

  

  

7.2. Działania edukacyjne

  

Granicznik płucnik jest okazałym, ładnym porostem, który bardzo dobrze prezentuje się na fotografiach i rysunkach. Wskazane jest, aby szeroko rozpropagować informacje o biologii, zagrożeniach i potrzebie ochrony tego gatunku, w różnych wydawnictwach naukowych i popularnych, jak i w Internecie.

  

  

7.3. Badania i monitoring

  

W celu lepszego poznania biologii i ekologii granicznika płucnika należy prowadzić dalsze badania oraz zapoczątkować monitorowanie znanych populacji. Zaleca się zatem prowadzenie dalszej inwentaryzacji populacji granicznika płucnika, poprzez przeszukiwanie potencjalnych siedlisk występowania gatunku, prowadzenie stałego monitoringu populacji już znanych, badanie dynamiki populacji pod kątem czynników abiotycznych (np. światło) i biotycznych (konkurencja z roślinami). Ważnym elementem będzie również zbadanie zdolności rozprzestrzenianie się porostu i to zarówno na drodze wegetatywnej (za pomocą urwistków), jak i generatywnej.

  

Granicznik płucnik wymaga następujących działań w zakresie monitoringu:

  • Oznakowania wszystkich drzew z plechami;

  • Opisu otoczenia każdego drzewa i fotografii najbliższego otoczenia;

  • Pomiaru każdego drzewa (pierśnica, średnica lub obwód u nasady, wysokość drzewa, wysokość, na której rozpoczyna się korona);

  • Sporządzenia wykazu epifitów (porostów i mszaków) towarzyszących Lobaria;

  • Narysowania szkicu z zaznaczeniem położenia plech na pniu;

  • Policzenia plech;

  • Pomiaru wysokości położenia dolnej krawędzi każdej plechy na pniu (mierząc od podstawy pnia);

  • Dokumentacji fotograficznej każdej plechy (z widoczną skalą oraz datą wykonania fotografii);

  • Opisu każdej plechy (uwagi odnośnie żywotności, uszkodzeń, obecności soraliów, owocników itp.).

  • Oceny stopnia oświetlenia wg prostej skali (1 – pełne światło, 2 – półcień, 3 – pełne zacienienie).

  

W prowadzeniu monitoringu proponuje się uwzględnienie wskaźników stanu populacji i siedliska, które mogą mieć decydujący wpływ na kondycję populacji (Tab. 2).

  

  

Tabela 2. Wskaźniki do monitoringu stanu siedliska i populacji granicznika płucnika

i sposób ich określania

  

Parametr

Wskaźnik

Miara

Sposób pomiaru

Populacja Rozprzestrzenienie Lokalizacja drzew (w podziale na gatunki) z plechami granicznika płucnika Zlokalizowanie przy pomocy GPS i policzenie wszystkich drzew z plechami granicznika płucnika
Liczebność

i powierzchnia

plech

Średnia liczba osobników (plech) przypadająca na jedno drzewo i powierzchnia wszystkich plech (w cm) Policzenie wszystkich plech na każdym drzewie i określenie ich powierzchni
Zdrowotność % powierzchnia plech uszkodzonych Określenie udziału plech uszkodzonych w ogólnej powierzchni plech
Występowanie Przedział wysokości pnia drzewa (w cm lub m), na którym występują plechy Pomiar wysokości (najniższej i najwyższej) położenia plech na pniu drzewa
Rozmnażanie Obecność owocników Policzenie drzew, na których występują plechy z owocnikami oraz policzenie plech z owocnikami na poszczególnych drzewach
Izolacja

przestrzenna

Odległość w metrach Pomiar odległości pomiędzy drzewami, na których występują plechy granicznika płucnika
Rodzaj bariery

między

stanowiskami

(drzewami)

Typ drzewostanu i stopień jego zwarcia (w 3 stopniowej skali) Określenie typu drzewostanu i oszacowanie stopnia wypełnienia przestrzeni roślinnością krzewiastą i drzewiastą pomiędzy poszczególnymi stanowiskami
Siedlisko Powierzchnia

obszaru

występowania

Powierzchnia w hektarach Określenie areału występowania
Pokrycie obszaru

drzewami

i krzewami

wg gatunku

% powierzchni Określenie udziału drzew i krzewów z poszczególnych gatunków na całej powierzchni obszaru

  

  

  

Badania wskaźników stanu populacji

  

Rozprzestrzenienie. W celu określenia wielkości obszaru, na którym występuje granicznik płucnik należy zlokalizować wszystkie drzewa, na których występują plechy tego porostu, z podziałem na gatunki. Drzewa te należy oznakować farbą, nadając im kolejne oznakowania cyfrowe, w miejscach dobrze widocznych. Lokalizację drzew należy nanieść na mapę przy pomocy GPS. Inwentaryzację należy przeprowadzać co 2 lata, zwracając szczególną uwagę na drzewa nowe, na których pojawiły się plechy porostu oraz drzewa, z których porost ten wycofał się. Monitoringiem należy objąć drzewa liściaste.

  

Liczebność i powierzchnia plech . W celu określenia względnej liczebności populacji na stanowisku oraz na całym monitorowanym obszarze należy zastosować metodę liczenia plech oraz ich powierzchni na każdym drzewie. Do pomiaru powierzchni plech można zastosować np. metodę odrysowywania plech na przeźroczystej folii, a następnie obliczanie powierzchni plech (w cm2) przy użyciu specjalistycznego programu komputerowego. Do określenia liczebności plech stosujemy wskaźnik będący średnią liczbą plech przypadającą na jedno drzewo.

  

Zdrowotność. Stopień zdrowotności porostu określamy szacując procent powierzchni plech na danym drzewie z widocznymi uszkodzeniami (przebarwieniami) w stosunku do całej powierzchni plech.

  

Występowanie. W celu dokładnego określenia lokalizacji plech porostu na po- szczególnych drzewach dokonujemy pomiaru najniższej i najwyższej wysokości pnia, na której znajdują się plechy. Wysokość mierzymy od nasady pnia. Wynik podajemy w centymetrach lub metrach.

  

Rozmnażanie. W celu określenia sposobu rozmnażania się granicznika płucnika na badanym obszarze należy zinwentaryzować wszystkie drzewa, na których występują plechy z owocnikami oraz policzyć plechy z owocnikami na poszczególnych drzewach. Wytwarzanie przez granicznika płucnika owocników należy do bardzo rzadkich przypadków (ostatnie porosty zawierające owocniki zanotowano tuż po II wojnie światowej w Puszczy Boreckiej). Porost ten rozmnaża się głównie wegetatywnie, przez tzw. urwistki, które mogą być przenoszone przez wiatr z reguły na niewielkie odległości. Znacznie to ogranicza rozprzestrzenianie się tego gatunku.

  

Izolacja przestrzenna . Wskaźnik ten jest bardzo istotny, określa bowiem czy badana lokalna populacja ma potencjalne warunki do rozprzestrzeniania się. Do określenia stopnia izolacji przyjęto wartość wskaźnika będącego odległością wyrażoną w metrach pomiędzy stanowiskami (drzewami), na których występują plechy porostu.

  

Rodzaj bariery między stanowiskami (drzewami) . Przy określaniu tego wskaźnika brane są pod uwagę te elementy środowiska, które mogą ograniczać rozprzestrzenianie się gatunku. Uwzględnia się tu typ drzewostanu (udział drzew liściastych) oraz stopień wypełnienia przestrzeni roślinnością krzewiastą i drzewiastą pomiędzy poszczególnymi stanowiskami (drzewami), w 3 stopniowej skali:

  1. brak bariery, zwarcie roślinności krzewiastej i drzewiastej bardzo luźne, umożliwiające przenoszenie urwistków na duże odległości,
  2. bariera częściowa, zwarcie roślinności krzewiastej i drzewiastej średnie, mogące stanowić przeszkodę w rozprzestrzenianiu się porostu,
  3. pełna bariera, zwarcie roślinności krzewiastej i drzewiastej bardzo duże, uniemożliwiające rozprzestrzenianie się gatunku.

  

Badania wskaźników stanu siedliska

  

Powierzchnia obszaru . Wskaźnik ten określa powierzchnię obszaru, na którym występują drzewa z plechami granicznika płucnika, i jest wyrażony w hektarach. Powierzchnię należy zmierzyć za pomocą odbiornika GPS lub określić na podstawie szczegółowych map.

  

Pokrycie obszaru drzewami i krzewami wg gatunku . Dla określenia tego wskaźnika podaje się szacunkowy procent pokrycia powierzchni obszaru przez drzewa i krzewy z poszczególnych gatunków. W przypadku zdecydowanej dominacji jednego lub kilku gatunków wskaźnik podaje się tylko dla tych gatunków.

  

Obserwacją powinny być objęte wszystkie drzewa porośnięte przez Lobaria. Obserwacje należy przeprowadzać 1 raz w roku, najlepiej w kwietniu lub maju, przed ulistnieniem się drzew, a ponadto 1 raz w roku należy przeprowadzić kontrolę stanowisk w pełni sezonu wegetacyjnego (około połowy lipca), tworząc z tej wizytacji dokumentację fotograficzną poszczególnych drzew z plechami porostu.

  

Należy także szukać innych stanowisk granicznika płucnika, ze szczególnym uwzględnieniem drzewostanów liściastych ze starymi drzewami. Najbardziej odpowiedni do tego jest okres, kiedy drzewa są w stanie bezlistnym. Dużą uwagę należy zwrócić na korony drzew i grube konary; niezbędna jest obserwacja przez dobrą lornetkę lub lunetę.

Poniżej przedstawiono jako przykład wypełnioną kartę obserwacji granicznika płucnika uwzględniającą zaproponowane wskaźniki.

  

  

Karta obserwacji gatunku

Nazwa gatunku Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria
Nazwa obszaru Obszar ochrony ścisłej „Wierchstaw”
Numer stanowiska (drzewa) 22
Współrzędne geograficzne N 53°46.108’

E 023°23.436’

Siatka UTM FE56 Sarnetki
Charakterystyka siedliska Tilio-Carpinetum typicum
Informacje o gatunku na stanowisku Stanowisko znane od 2008 roku
Ostatnia weryfikacja w terenie 14.06.2010
Obserwator mgr Maciej Romański
Miejsce gromadzenia danych o gatunku Wigierski Park Narodowy

Stan zachowania gatunku na stanowisku

Parametr / Wskaźnik

Wartość wskaźnika i uwagi

Populacja Liczebność i powierzchnia plech 4 plechy, 12 cm2
Zdrowotność 0% plech uszkodzonych
Występowanie 40-80 cm
Rozmnażanie brak owocników
Siedlisko Powierzchnia obszaru występowania 2 ha
Pokrycie stanowiska drzewami i krzewami wg gatunku bd.
Perspektywy ochrony Obszar objęty ochroną ścisłą, brak ochrony czynnej

  

  

   

  

  

8. Piśmiennictwo

  

Ahmadjian V. 1993. The lichen symbiosis. John Wiley & Sons, New York.

Alstrup V., Olech M. 1992. Checklist of the lichens of the Tatra National Park, Poland. Zesz. Nauk. UJ, Prace bot. 24: 185-206.

Aptroot A., van Dobben H.F. 1992. Rode Ljist van Korstmossen. Gorteria 18: 8-20.

Barkman J.J. 1969. Phytosociology and ecology of cryptogamic epiphytes. Van Gorcum and Comp. N.V., Assen.

Bartok K. 1998. The genus Lobaria pulmonaria distribution in Romania. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 106.

Brodo I., Sharnoff S.D., Sharnoff S. 2001. Lichens of North America. Yale University Press, New Haven-London, 795 pp.

Bystrek J. 1990. Ginące i wymarłe gatunki porostów we florze Roztocza Środkowego. W: Jalynskaja, N.S., Karczmarz, K. (red.), Badania biologiczne ekosystemów lądowych i wodnych Roztocza i Karpat Wschodnich w warunkach antropopresji. Lubelsko-Lwowska Sesja naukowa, 25-27 września 1989. Wyd. Inst. Biol. UMCS: 51-52.

Bystrek J., Kolanko K. 1994. Effect of anthropopressure on epiphytic flora of lichens as exemplified by the Białowieża Primeval Forest. Ann. UMCS, C 47.10: 125-132.

Cieśliński S. 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce północno-wschodniej. Phytocoenosis 15 (N.S.), Suppl. Cartographiae Geobotanicae 15: 1-430.

Cieśliński S. 2009. Znaczenie ochrony rezerwatowej dla zachowania bioty porostów (Ascomycota lichenisati) na przykładzie Puszczy Kozienickiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 28.1: 3-35.

Cieśliński,S., Bystrek J. 1982. Gatunki rodzaju Usnea Wigg. emend. Mot. na obszarze Gór Świętokrzyskich i ich wymieranie. Rocznik Świętokrzyski 10: 101-118.

Cieśliński S., Czyżewska K. 1992. Problemy zagrożenia porostów w Polsce. Wiadomości Botaniczne 36.1-2: 5-17.

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 1986. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K. Wojewoda W. (red.), Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. PWN, Warszawa, s. 82-107.

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 1992. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, s. 57-74.

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2003. Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce. Monogr. Bot. 91: 13-49.

Cieśliński S., Czyżewska K., Faliński J.B., Klama H., Mułenko W., Żarnowiec J. 1996. Relicts of the primeval (virgin) forest. Relict phenomena. W: Faliński, J.B. & Mułenko, W. (red.), Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Phytocoenosis 8 (N.S.), Archivum Geobotanicum 6: 197-216.

Coppins B.J. 2002. Checklist of lichens of Great Britain and Ireland. British Lichen Society, London, 87 ss.

Czarnota P. 2001. Porosty Gorczańskiego Parku Narodowego. Część I. Wykaz i rozmiesz- czenie gatunków. Parki Nar. Rez. Przyr. 19.1: 73-86.

Czyżewska K. 1974. Materiały do flory porostów województwa łódzkiego. Porosty rezerwatu modrzewia polskiego Trębaczew. Fragm. Flor. Geobot. 20.2: 243-253.

Czyżewska K. (red.) 2003. Zagrożenie i ochrona porostów. Monogr. Bot. 91.

Diederich P., Sérusiaux E. 2000. The lichens and lichenicolous fungi of Belgium and Luxembourg. An annotated checklist. Musée National d’Histoire Naturelle, Luxembourg, 207 ss.

Fabiszewski J. 1968. Porosty Śnieżnika Kłodzkiego i Gór Bialskich. – Monogr. Bot. 26: 1-115.

Fałtynowicz W. 1986. The dynamics and role of lichens in a managed Cladonia-Scotch pine forest (Cladonio-Pinetum). Monogr. Bot. 69: 3-96.

Fałtynowicz W. 1992. The lichens of Western Pomerania (NW Poland). An ecogeographical study. Polish Botanical Studies 4: 1-182.

Fałtynowicz W. 1995. Wykorzystanie porostów do oceny zanieczyszczenia powietrza. Zasady, metody, klucze do oznaczania wybranych gatunków. Fundacja Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, Krosno.

Fałtynowicz W. 1997. Zagrożenia porostów i problemy ich ochrony. Przegląd Przyrodniczy 8.3: 35-46.

Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland – an annotated checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Fałtynowicz W. 2004. Rekolonizacja przez porosty – optymistyczny trend w stanie środowiska. W: Kejna, M. & Uscka, J. (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego: Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów w warunkach narastającej antropopresji. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wyd. UMK, Toruń, pp. 321–325.

Fałtynowicz W. 2005. Ochrona porostów. W: Gwiazdowicz D.J. (red.), Ochrona przyrody w lasach. II. Ochrona roślin. Wyd. ORNATUS, Poznań.

Fałtynowicz W., Kukwa M. 2000. Lichens of the „Cisy w Czarnem” reserve (Western Pomerania, N Poland) with emphasis on old growth orest species. Folia Cryptog. Estonica 36: 11-15.

Farkas E., Lokos L. 1998. Lobaria pulmonaria in Hungary. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds)
Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 107.

Filson B. 1996. Checklist of Australian lichens and allied fungi. Flora of Australia, Supplementary series 7: 1-204.

Galun M. 1988. The fungus-alga relation. W: Galun M. (red.), Handbook of lichenology. CRC Press, Inc. Boca Raton, Florida, s. 147-158.

Glanc K. 1960. Interesujące i rzadkie gatunki porostów z Gorców. Fragm. Flor. Geobot. 6.4: 601-608.

Harada H., Okamoto T., Yoshimura I. 2004. A checklist of lichens and lichen-allies of Japan. Lichenology 2: 47-165.

Hawksworth D.L., Rose F. 1976. Lichens as pollution monitors. E. Arnold Ltd., London, 60 ss.

Henderson-Sellers A., Seaward M.R.D. 1979. Monitoring lichen re-invasion of ameliorating environments. Environmental Pollution 19: 207-213.

Herzig R., Urech M. 1991. Flechten als Bioindikatoren. Bibliotheca Lichenologica 43: 1-83.

Izydorek I. 1987. Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. (Lichenes) na Pomorzu Zachodnim. Słupskie Prace Mat.-Przyr. 6: 119–123.

Jovan S. 2008. Lichen bioindication of biodiversity, air quality and climate: baseline results from monitoring in Washington, Oregon and California. Gen. Tech. Repr. PNW-GTR 737. Portland, OR: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research Station, 115 pp.

John V. 1999. Die Flechten. W: Rote Liste. Saarland, p. 69-76.

Kiszka J. 1967. Porosty Beskidu Śląskiego. Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP w Krakowie 28: 5-91.

Kiszka J. 1993. Wpływ emisji miejsko-przemysłowych na florę porostów Górnego Śląska i okolicy. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 21: 183-218.

Kiszka J. 1998. Lichen flora as indicative of the environmental degradation in the Czarna Wisełka and Biała Wisełka catchments. Studia Naturae 44: 53-71.

Kiszka J., Kościelniak R. 2001. Stan zachowania Lobaria pulmonaria i związku Lobarion w polskiej części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Roczniki Bieszczadzkie 9: 33-52.

Kondratyuk S.Ya., Coppins B.J., Zelenko S.D., Khodosovtsev A.Ye., Coppins A.M., Wolseley P.A. 1998. Lobarion lichens as indicators of primeval forests in the Ukrainian part of the proposed trilateral reserve “Eastern Carpathians”. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 64-79.

Kościelniak R. 2004. Porosty (Lichenes) Bieszczadów Niskich. Fragm. Florist. Geobot. , Ser. Polonica, Supplementum 5: 3-164.

Kotlaba F. (ed.) 1995. Červená kniha ohorozených a vzácnych druhov rastlin a živočichov SR a ČR. Priroda, Bratislava, 221 pp.

Krawiec F. 1934. Flora epifityczna lasów bukowych Wielkopolski. Acta Soc. Bot. Pol. 11: 317-327.

Krawiec F. 1955. Porosty Wysoczyzny Kaliskiej. Prace Komis. Biol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 17.1: 39-54.

Krivorotov S. 1998. Change of coverage and number of Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. Due to anthropogenic pollution in the mountain forests of the north-western Caucasus. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 112-113.

Kubiak D., Ryś A. 2000. Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. w północno-wschodniej Polsce. Rocznik Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 4: 5-8.

Lipnicki L. 1990. Porosty Borów Tucholskich. Acta Mycol. 26.1: 119-175.

Liška J. 1990. A mapping of lichens in Bohemia: aims, problems and present state. Stuttgarter Beitr. Naturk., A 456: 43-52

Liška J., Detinsky R., Palice Z. 1998. Changes in the distribution of Lobarion lichens in the Czech Republic. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 114.

Litterski B. 1995. Rote Liste der gefährdeten Flechten Mecklenburg-Vorpommerns. Schwerin, 56 pp.

Miądlikowska J. 1993. Porosty epifityczne jako wskaźniki degradacji środowiska w Karkonoskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 12.1: 28-38.

Motiejunaite J. 2002. Lapiškosis ir krūmiškosis kerpés. Valstiečių Laikraštis, Vilnius, 312 ss.

Motyka J. 1930. Materiały do flory porostów Śląska. Wyd. Muzeum Śląskiego w Katowicach 3.2: 1-28.

Motyka J. 1934. W sprawie ochrony porostów. Ochr. Przyr. 14: 50-56.

Musjakova V.V. 1998. Lobaria species habitats in the White Sea region. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 115.

Nash III T.H. (ed.) 1996. Lichen biology. Cambridge University Press, Cambridge.

Nash T.H., Wirth V. (ed.) 1988. Lichens, bryophytes and air quality. Bibliotheca Lichenologica 43: 1-297.

Nimis P.L. 1993. The lichens of Italy. An annotated catalogue. Museo Regionale Sc. Nat., Monografia Xii, 897 ss.

Nowak J. 1961. Porosty Wyżyny (Jury) Krakowsko-Częstochowskiej.
Monogr. Bot. 11.2: 1-126.

Nowak J. 1972. Problemy rozmieszczenia porostów (Lichenes) w polskich Beskidach Zachodnich (Podokręg Śląsko-Babiogórski). Fragm. Flor. Geobot. 18.1: 45-143.

Nowak J., Tobolewski Z. 1975. Porosty polskie. PWN, Warszawa-Kraków, 1177 ss.

Nylander W. 1896. Les lichens des environs de Paris. Schmidt, Paris.

Pišut I. 1990. Mapping of lichens in Slovakia. Stuttgarter Beitr. Naturk., A 456: 53-57.

Pišút I. 1993. List of extinct, missing and threatened lichens in Slovakia - the second draft. Biologia, Bratislava 48.1: 19-26.

Pišút I., Gutová A., Lackovičová A., Lisická E. 2001. Red list of lichens of Slovakia. Ochrana Prirody 20: 23-30.

Pystina T.N. 1998. The genus Lobaria in the Komi Republic. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 116.

Rassi P., Väisänen R. (eds) 1987. Threatened animals and plants in Finland. Helsinki, 82 pp.

Rose F., Hawksworth D.L. 1981. Lichen recolonization in London’s cleaner air. Nature 289: 289-292.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. 04.168.1765 z dnia 28 lipca 2004 r.

Ryś A. 2005. Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria w Lasach Państwowych i jego ochrona. Wyd. Studio AVALON, Olsztyn.

Santesson R. 1993. The lichens and lichenicolous fungi of Sweden and Norway. STB-förlaget, Lund, 240 ss.

Seaward M.R.D., Letrouit-Galinou M.A. 1991. Lichen recolonization of trees in the Jardin du Luxembourg, Paris. Lichenologist 23.2: 181-186.

Scheidegger Ch., Frey B., Walser J.-C. 1998. Reintroduction and augumentation of populations of the endangered Lobaria pulmonaria: methods and concept. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 32-52.

Sérusiaux E. 1989. Liste rouge des macrolichens dans la Communaute Europeenne. Liege, Belgique.

Showman R.E. 1981. Lichen recolonization following air quality improvement. The Bryologist 84.4: 492-497.

Siebel H.N., Aptroot A., Dirkse G.M., van Dobben H.F., van Melick H.M.H., Touw A. 1992. Rode Lijst van in Nederland verdwenen en bedreigde mossen en korstmossen. Gorteria 18: 1-20.

Schting U. 1990. Lichen mapping in Denmark. Stuttgarter Beitr. Naturk., A 456: 29-34.

Spier L., van Herk C.M. 1997. Recent increase of Parmelia borreri in the Netherlands. Lichenologist 29.4: 390-393.

Stein B. 1879. Flechten. – In: Cohns Kryptogamen-Flora von Schlesien. Jahrb. Schles. Ges. vaterl. Kultur 2.2: 1-400.

Swinscow T.D.V., Krog H. 1988. Macrolichens of East Africa. British Museum (Natural History)
London, 390 pp.

Szczepańska K. 2007. Antropogeniczne przemiany bioty porostów Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich. Acta Botanica Silesiaca, Monographiae 4: 3-291.

Szczepańska K., Szczepański A. 2006. Porosty z rodzaju Bryoria w Karkonoszach. Fragm. Flor. Geobot., Ser. Polonica 13.1: 191–195.

Tchabanenko S.I., Taran A.A. 1998. Species of the genus Lobaria of the Russian Far East. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 120.

Tobolewski Z., Kupczyk B. 1976. Porosty (Lichenes). 3. Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce, ser. III. PWN, Warszawa-Poznań.

Trass H. 1998. Lichen mapping in Europe: an experience with two species. Sauteria 9: 181-220.

Vĕzda A., Liška J. 1999. Katalog lišejniků České Republiky. Institute of Botany, Academy of Sciences of the Czech Republic, Průhonice, 283 ss.

Wei Jiang-chun 1991. An enumeration of lichens in China. International Academic Publishers, Beijing, China, 278 pp.

Wirth V. 2001. Checklist of the lichens and lichenicolous fungi of Germany. Version 1. January 2001.

Wołkowycki M. 2008. Inwentaryzacja stanowisk granicznika płucnika Lobaria pulmonaria na terenie nadleśnictwa Hajnówka. Mscr. Sacharewo.

Yoshimura I. 1998a. Lobaria in Latin America: a taxonomic, geographic and evolutionary aspect. W: Marcelli M.P., Seaward M.R.D. (eds), Lichenology in Latin America: history, current knowledge and aplications. CETESB, Sao Paulo, p. 129-134.

Yoshimura I. 1998b. Lung lichens and their vegetation in Japan and the other regions. W: Kondratyuk S., Coppins B. (eds), Lobarion lichens as indicators of the primeval forests of the Eastern Carpathians. Darwin International Workshop, 25-30 May 1998, Kostrino, Ukraine. Kostrino, p. 53-63.

  

  

  

  

  

Inne poradniki                             Opis projektu                          Wigierski Park Narodowy