|
Anna Zalewska, Wiesław Fałtynowicz, Anna Krzysztofiak, Lech Krzysztofiak, Joanna Picińska-Fałtynowicz
Porosty Suwalskiego Parku Krajobrazowego
Co to są porosty, czyli krótka ich charakterystyka Porosty, podobnie jak i grzyby, przez długi czas były uważane za rośliny albo za samodzielną gromadę świata żywego. Dawna łacińska nazwa porostów to Lichenes, stąd nauka o porostachto lichenologia. Przeprowadzone w ostatnich kilkudziesięciu latach dokładne badania z wykorzystaniem nowoczesnych metod taksonomicznych (m.in. molekularnych i biochemicznych) pozwoliły stwierdzić, że porosty ze względu na swoją wieloskładnikową strukturę zaliczane są do grzybów lichenizowanych, a ich miejsce w systemie jest uwarunkowane przez gatunek grzyba.
Porost jest związkiem między grzybem (z gromady workowców, wyjątkowo z podstaw-czaków lub grzybów niedoskonałych) i jednym bądź wieloma samożywnymi (foto-syntetyzującymi) partnerami, którymi mogą być glony jądrowe (eukariotyczne) zielenice bądź bezjądrowe (prokariotyczne) sinice czyli cyanobakterie. W związku tym grzyb tworzy plechę, zupełnie niepodobną do plech każdego z partnerów.
Porosty są powszechnie przytaczane jako przykład symbiozy, czyli takiego współżycia, które przynosi korzyści każdemu z partnerów. W rzeczywistości relacje między komponentami są bliższe pasożytnictwu niż symbiozie. Grzyb wytwarza przylgi lub ssawki, przy pomocy których przyczepia się lub wnika do wnętrza komórek glonów. Z drugiej jednak strony, grzyb ochrania delikatniejszego partnera oraz dostarcza mu wody i soli mineralnych, a glony „oferują" grzybowi produkty fotosyntezy. Relacje między partnerami w plechach porostów są bardzo skomplikowane. Wielu badaczy określa je nazwą helotyzmu czyli niewolnictwa. Najbardziej jednak istotę tych powiązań oddaje porównanie, którego użył jeden z amerykańskich lichenologów: grzyb jest bacą, a glony to kierdel owiec. Baca chroni swoje owce, dba o nie, ale regularnie je doi, produkując z mleka oscypki i żętycę, a od czasu do czasu którąś z owiec zabije, ponieważ potrzebuje jej skóry i mięsa.
Równowaga między grzybem a glonem u porostów jest bardzo subtelna. Zaburzyć ją może wiele czynników, np. zmiana warunków siedliskowych lub zanieczyszczenia powietrza. W poroście, poddanym takim stresom środowiskowym, dochodzi do zaburzenia procesów życiowych. W efekcie, może zginąć część lub większość komórek glonu, albo grzyb staje się w stosunku do swojego partnera bezwzględnym pasożytem. Zwykle prowadzi to do częściowego lub całkowitego obumarcia plechy.
W stosunku do innych grzybów, porosty mają wiele cech specyficznych. Najważniejsze z nich to:
Anatomiczne zróżnicowanie porostów jest stosunkowo niewielkie - u większości gatunków plechę pokrywa kora, utworzona przez zbite nitkowate strzępki grzyba, pod nią znajduje się warstwa glonowa, w której komórki glonu są oplecione strzępkami grzyba, a następnie miąższ i kora dolna, które buduje wyłącznie grzyb. W plechach porostów płciowo rozmnaża się tylko grzyb. Wytwarza on różnego typu owocniki, najczęściej są to apotecja czyli miseczki oraz peritecja czyli otocznie.
Przekrój przez plechę niewarstwowaną (lewa) i warstwowaną (prawa): 1 - komórki glonu, 2 - strzępki grzyba, 3 - kora górna, 4 - kora dolna, 5 - chwytnik
Pod względem morfologicznym porosty są znacznie bardziej zróżnicowane. Wyróżnia się cztery podstawowe formy morfologiczne plechy: skorupiastą, łuseczkowatą, listkowatą i krzaczkowatą. Swoiste formy morfologiczne tworzą chrobotki Cladonia, które mają plechy dwupostaciowe, składające się z łusek plechy pierwotnej i krzaczkowatych podecjów.
Wyjątkowo szerokie jest spektrum siedlisk i podłoży zajmowanych przez porosty. Mogą one rosnąć wszędzie, z wyjątkiem miejsc stale zalanych słoną wodą, pól uprawnych, świeżych i wilgotnych łąk, trzcinowisk i turzycowisk. Nie rosną też na obszarach o szczególnie dużym skażeniu powietrza atmosferycznego i podłoży.
Ze względu na podłoża, na których rosną, porosty dzieli się na: nadrzewne (epifityczne), naskalne (epilityczne), naziemne (epigeiczne) oraz murszejącego drewna (epiksyliczne). Porosty rosną też na liściach roślin, przede wszystkim w obszarach tropikalnych. W naszej strefie klimatycznej występuje tylko kilkanaście gatunków nalistnych. Opanowują też, czasami rosnąc masowo, podłoża wytworzone przez człowieka: beton, cegły, dachówki, metal, szkło, a nawet tworzywa sztuczne. Ta „wszędobylskość" porostów wynika m.in. z dużej odporności wielu gatunków na ekstremalne warunki siedliskowe (susze, niskie i wysokie temperatury, znikome ilości związków pokarmowych w podłożu itp).
Podstawowe rodzaje plech: a - skorupiasta, b - listkowata, c - krzaczkowata, d - łuseczkowata
Porosty zajmują przede wszystkim te miejsca, w których napotykają na słabą konkurencje ze strony roślin kwiatowych i mchów. Ich siła konkurencyjna jest niewielka, ze względu na małe wymiary i stosunkowo powolny wzrost.
Większość porostów ma wąską skale ekologiczną. Oznacza to, że dany gatunek ma dosyć ściśle sprecyzowane wymagania odnośnie warunków panujących w otoczeniu. W efekcie porosty szybko reagują na niewielkie nawet zmiany w środowisku, a dzięki temu są bardzo czułymi wskaźnikami zmian siedliskowych. Szczególnie wrażliwe są na zanieczyszczenia atmosferyczne. Od ponad stu lat są na całym świecie wykorzystywane jako biowskaźniki czystości powietrza. Najmniej odporne na oddziaływanie substancji toksycznych są te o plechach krzaczkowatych, a szczególnie brodaczki Usnea i włostki Bryoria. 0 ich wrażliwości świadczy fakt, że spośród 50 gatunków, uznanych przez prof S. Cieślińskiego za wymarłe w północno-wschodniej Polsce, aż 31 - to przedstawiciele tych właśnie dwóch rodzajów (Cieśliński 2003a).
Głównymi przyczynami wymierania porostów są nie tylko zanieczyszczenia powietrza, ale również przemiany w zbiorowiskach leśnych wywołane działaniami gospodarczymi, takimi jak wycinanie starych drzew przydrożnych, osuszanie siedlisk, urbanizacja i motoryzacja. Czynniki te doprowadziły w wielu regionach Polski, m.in. w Sudetach, Górach Świętokrzyskich, a także na Górnym Śląsku, do bardzo dużych zmian, często wręcz do dewastacji zbiorowisk porostów, głównie nadrzewnych. Również w regionach powszechnie uznanych za mało zanieczyszczone, np. w Puszczy Białowieskiej, na Roztoczu i na Pomorzu Zachodnim, zmiany okazały się zaskakująco duże, chociaż nie tak drastyczne. W Puszczy Białowieskiej, niewątpliwie najlepiej zachowanym kompleksie leśnym w Europie Środkowej, jeszcze kilkadziesiąt lat temu na korze świerków znaleziono łącznie aż 85 gatunków porostów; współczesne badania wykazały, że obecnie jest ich prawie dwa razy mniej (tylko 48) (Cieśliński 2003a). Ta negatywna tendencja znacznie zmniejszyła się w ostatnich kilkunastu latach. Na coraz większych obszarach obserwuje się procesy rekolonizacji przez porosty, co spowodowane jest przede wszystkim znacznym zmniejszeniem się emisji zanieczyszczeń, a także zmianami metod gospodarki leśnej (Fałtynowicz 2004).
Wrażliwość porostów na zmiany siedliskowe sprawia, że są one silnie zagrożone. Na „Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce" (Cieśliński i in. 2003) znajduje się ponad 50% spośród 1554 gatunków znanych z naszego kraju, a prawie 150 z nich uznano za wymarłe. Ponad 200 gatunków porostów objęto ochroną prawną - są to przede wszystkim porosty listkowate i krzaczkowate.
|
