Dyskusja
W trakcie trzynastoletnich badań prowadzonych na terenie
Suwalszczyzny odłowiono łącznie 3244 owady z rodzajów Bombus
i Psithyrus (tabela 1), w tym zdecydowaną większość stanowiły
trzmiele (2805). Najliczniejsze były gatunki eurytopowe – Bombus
pascuorum i B. lucorum oraz trzmiele leśne, takie jak: Bombus
pratorum i B. cryptarum. Wysoka liczebność dwu ostatnich
gatunków jest najprawdopodobniej rezultatem regularnych badań,
prowadzonych w latach 1989–1991 w środowiskach leśnych Wigierskiego
Parku Narodowego. Skrajnie nieliczne są trzmiele z gatunków: Bombus
confusus, B. ruderatus, B. magnus, B. pomorum i
B. soroeensis oraz trzmielec Psithyrus quadricolor.
Na badanym obszarze stwierdzono obecność 23 gatunków
trzmieli, co stanowi 79,3% wszystkich stwierdzonych w Polsce oraz 8
gatunków trzmielców (100% krajowych gatunków). Jest to liczba bardzo
wysoka i obejmuje prawie wszystkie nizinne gatunki trzmieli w Polsce.
Wszystkie krajowe gatunki trzmieli objęte są ochroną
prawną, a trzmiel tajgowy Bombus jonellus wpisany został
do Czerwonej księgi zwierząt Polski (Głowaciński, 1992).
Na szczególną uwagę zasługuje obecność na Suwalszczyźnie
dwóch gatunków trzmieli: Bombus semenoviellus oraz B.
schrencki. Występowanie Bombus semenoviellus w Polsce
stwierdzono stosunkowo niedawno, bo dopiero w latach dziewięćdziesiątych
(Pawlikowski, 1996). Z całą pewnością był on obecny u nas już wcześniej,
pozostawał jednak nierozpoznany. Gatunek ten można łatwo pomylić z Bombus
jonellus, od którego różni się jedynie obecnością jasnych włosków
na twarzy oraz innym rozmieszczeniem jasnych włosków na tergitach odwłoka
(Pawlikowski, 1999). Pierwsze odłowione na terenie Suwalszczyzny okazy Bombus
semenoviellus pochodzą z lat 1988–1991. Liczniejsze obserwacje
przeprowadzono jednak dopiero w latach 1999–2000. Na Litwie, gdzie
trzmiela tego obserwowano już wcześniej, odwiedza on następujące
gatunki roślin: Hypochoeris radicata, Vicia sp., Ranunculus
sp., Knautia arvensis, Acer platanoides, Anthemis
tinctoria, Centaurea sp. i Anchusa officinalis (Monsevičius,
1995).
Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku Bombus
schrencki, który uważano za zanikły w Polsce (Banaszak, 1991).
Dokładniejsze badania fauny pszczół Suwalszczyzny wykazały obecność
tego trzmiela w środowiskach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego (Krzysztofiak,
1992). Zainicjowało to dalsze poszukiwania, które przyniosły
rezultaty w postaci stwierdzenia tego gatunku również w Białowieskim Parku Narodowym, w Biebrzańskim Parku Narodowym (Krzysztofiak, dane
niepublikowane) oraz w Puszczy Boreckiej (Pawlikowski, 1994).
Zastanawiający jest drastyczny spadek liczebności Bombus
ruderatus i B. pomorum, które jeszcze w latach siedemdziesiątych były gatunkami stosunkowo
licznymi na Suwalszczyźnie (Sowa i in., 1991), obecnie natomiast należą
do gatunków skrajnie nielicznych.
.
Krótka charakterystyka trzmieli i trzmielców występujących
na terenie Suwalszczyzny w oparciu o literaturę fachową (Banaszak,
1993; Dylewska, 1996) oraz własne obserwacje.
1. Trzmiel różnobarwny Bombus soroeensis (F.) zakłada
niewielkie rodziny; gniazduje w ziemi; związany ze środowiskiem leśnym;
oblatuje kwiaty z dwudziestu rodzin, głównie Asteracene,
Cichoriaceae, Lamiaceae,
Fabaceae, Campanulaceae, Ericaceae i Rosaceae;
w Polsce przebiega zachodnia granica zasięgu Bombus soroeensis
soroeensis i wschodnia granica zasięgu Bombus soroeensis proteus;
oba podgatunki występują wspólnie w centralnej części kraju; na
terenie Suwalszczyzny nieliczny, spotykany na murawach kserotermicznych
oraz w środowiskach leśnych.
2. Trzmiel ziemny Bombus terrestris auct.
tworzy duże rodziny (ponad 500 osobników); gniazduje w ziemi, w
opuszczonych norkach gryzoni; dominuje w środowiskach otwartych;
oblatuje wiele gatunków roślin, w tym uprawnych; na terenie
Suwalszczyzny jest gatunkiem pospolitym, spotykanym we wszelkiego typu
środowiskach, najczęściej jednak na murawach kserotermicznych i na
łąkach.
3. Trzmiel gajowy Bombus lucorum (L.) tworzy duże
rodziny (200–300 osobników); gniazduje głęboko w ziemi, w
opuszczonych norkach gryzoni; występuje w środowiskach leśnych;
oblatuje wiele gatunków roślin (ponad 500), w tym szczególnie chętnie
gatunki z rodziny Ericaceae; na terenie Suwalszczyzny pospolity,
spotykany częściej niż Bombus terrestris; można go spotkać
we wszystkich typach środowisk, najczęściej jednak w lasach.
4. Trzmiel zamaskowany Bombus cryptarum (F.) należy,
obok B. terrestris i B. lucorum, do tzw. grupy Terrestribombus;
jego biologia jest jeszcze słabo poznana; jest to trzmiel leśny,
oblatuje głównie Vaccinium myrtillus i Calluna vulgaris;
na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny w lasach i na torfowiskach,
spotykany również na murawach kserotermicznych.
5. Trzmiel wielki Bombus magnusVogt uznany został za
odrębny gatunek dopiero w 1954 roku; gniazduje w ziemi; biologia
podobna jak u Bombus lucorum, jednak związany jest raczej z
terenami otwartymi; oblatuje m.in. kwiaty: Salix cinerea, Echium
vulgare, Centaurea rhenana, Melampyrum pratense, Trifolium
pratense i Anchusa officinalis; na terenie Suwalszczyzny
skrajnie nieliczny, obserwowany na łąkach i w środowisku leśnym.
6. Trzmiel parkowy Bombus hypnorum (L.) gniazduje w
dziuplach, spróchniałym drewnie, w skrzynkach lęgowych ptaków lub w
drewnianych ścianach budynków; jest trzmielem typowym dla terenów
zadrzewionych, takich jak: parki, ogrody, zarośla; tworzy duże rodziny
(od 200 do 1000 osobników); odwiedza rośliny z 240 gatunków, głównie
drzewa i krzewy; na terenie Suwalszczyzny średnio liczny, głównie w
środowisku leśnym i na łąkach.
7. Trzmiel tajgowy Bombus jonellus (Kirby) zasiedla
obszary wilgotne i chłodne; zamieszkuje lasy, wrzosowiska i torfowiska;
gniazduje w ziemi, rzadziej w opuszczonych gniazdach ptasich; zakłada
niewielkie rodziny (do 30 osobników); oblatuje głównie Rubus
idaeus, Vaccinium myrtillus, V. vitisidaea, Epilobium
angustifolium; w Polsce nieliczny, występuje wyspowo; na terenie
Suwalszczyzny stosunkowo liczny, zwłaszcza na torfowiskach i obszarach
zabagnionych; spotykany również na łąkach w pobliżu lasów.
8. Trzmiel leśny
Bombus pratorum (L.) jest gatunkiem typowo leśnym; gniazduje zarówno
w ziemi, jak i w dziuplach i skrzynkach lęgowych ptaków; tworzy
niewielkie rodziny (do 50 osobników); oblatuje głównie Ribes
grossularia, Vaccinium myrtillus, Pulmonaria officinalis,
P. obscura, Rubus idaeus i Chamaenerion angustifolium; na terenie
Suwalszczyzny stosunkowo liczny w lasach i tor- fowiskach.
9. Trzmiel
kamiennik Bombus lapidarius (L.) występuje w środowiskach
otwartych, zwłaszcza na polach i łąkach; gniazduje w ziemi, w
opuszczonych norkach gryzoni, czasem również w murach i stertach
kamieni, rzadziej w skrzynkach lęgowych ptaków; tworzy duże rodziny
(powyżej 500 osobników); odwiedza kwiaty roślin należących do 360
gatunków, głównie Trifolium pratense, Lotus corniculatus
i Centaurea scabiosa; na terenie Polski, a także na
Suwalszczyźnie jest gatunkiem pospolitym; spotykany przede wszystkim na
terenach otwartych, rzadziej w środowiskach leśnych, np. na uprawie leśnej.
10. Trzmiel ogrodowy Bombus hortorum (L.) zamieszkuje
drobne zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne oraz ogrody; gniazduje głównie
w ziemi; tworzy rodziny średniej wielkości (70–100, rzadziej 200
osobników); odwiedza głównie kwiaty Corydalis solida, Pulmonaria
obscura, Vaccinium myrtillus, Trifolium pratense i Taraxacum
officinale; na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem pospolitym.
11. Trzmiel ciemnopasy Bombus ruderatus (F.)
spotykany jest na polach, łąkach i obrzeżach lasów; jego biologia
jest jeszcze słabo poznana; gniazduje w ziemi, odwiedza kwiaty o długich
rurkach, takie jak: Lamium album, Trifolium pratense iVicia
sp.; obecnie na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem rzadkim, chociaż
według danych z literatury (Sowa i in., 1991) jeszcze w latach
siedemdziesiątych występował liczniej, szczególnie na łąkach i w
uprawach koniczyny czerwonej.
12. Trzmiel zmienny Bombus humilis Illiger jest
gatunkiem związanym z leśnymi łąkami i polanami; gniazduje na
powierzchni ziemi, w mchu, czasem w gniazdach ptaków; tworzy niezbyt
liczne rodziny (80–100 osobników); oblatuje głównie rośliny z
rodzin Fabaceae, Lamiaceae, Asteraceae i Cichoriaceae; na
Suwalszczyźnie jest gatunkiem stosunkowo nielicznym; spotykany jest na
łąkach, w uprawach koniczyny czerwonej i na murawach kserotermicznych.
13. Trzmiel żółty Bombus muscorum (L.) jest
gatunkiem typowym dla terenów otwartych, zamieszkuje pola i łąki;
gniazduje w ziemi w opuszczonych norkach gryzoni, czasem w płytkich zagłębieniach
terenu; tworzy średnio liczne rodziny (50–200 osobników); oblatuje
kwiaty roślin z ponad 150 gatunków, w tym głównie Trifolium
pratense, Vicia sp., Calluna vulgaris i Lamium
album; na terenie Suwalszczyzny średnio liczny; można go spotkać
we wszelkiego typu środowiskach, częściej jednak na terenie otwartym
niż w lesie.
14. Trzmiel rudy Bombus pascuorum (Scop.) jest
gatunkiem zaroślowym, w związku z czym spotykamy go zarówno w lasach,
jak i na terenach otwartych, w pobliżu zadrzewień i zakrzewień;
gniazduje na powierzchni ziemi, pod drzewami i krzewami, w drewnianych
budynkach i spróchniałych pniach; tworzy duże (powyżej 500 osobników)
rodziny; oblatuje rośliny należące do 380 gatunków, głównie Pulmonaria
obscura, Trifolium pratense, Lamium album, Echium
vulgare, Vicia sepium i Melampyrum pratense; jest
najczęściej spotykanym gatunkiem trzmiela na Suwalszczyźnie, występuje
w większości środowisk.
15. Trzmiel rudonogi Bombus ruderarius (Muller)
uznawany jest za gatunek zaroślowo-polno-łąkowy; gniazduje w zagłębieniach
terenu, w mchu, zeschłej trawie, rzadziej w ziemi; zakłada niezbyt
liczne rodziny (50–150 osobników); oblatuje ponad 200 gatunków roślin,
w tym głównie: Trifolium pratense, Lotus corniculatus, Medicago
media, Lathyrus pratensis i Knautia arvensis; na
trenie Suwalszczyzny często spotykany zarówno w środowiskach leśnych,
jak i otwartych.
16. Trzmiel Schrencka Bombus schrencki (Mor.) do
niedawna uznawany był za gatunek zanikły w Polsce; jest związany ze
środowiskiem leśnym i zaroślowym; jego biologia jest jeszcze słabo
poznana; odwiedza ponad 40 gatunków roślin, w tym zwłaszcza chętnie Calluna
vulgaris i Vicia cassubica; na terenie Suwalszczyzny
stosunkowo liczny; obserwowany przede wszystkim w środowiskach leśnych
i na torfowiskach, ale spotkać go też można na terenach otwartych
przylegających do kompleksów leśnych.
17. Trzmiel rudoszary Bombus sylvarum (L.) jest
gatunkiem charakterystycznym dla terenów otwartych; gniazduje w ziemi i
na jej powierzchni, w zagłębieniach gruntu; tworzy rodziny średniej
wielkości (120–150 osobników, rzadziej 250); najchętniej oblatuje Trifolium
pratense, Medicago media, Vicia sp., Lotus
corniculatus i Knautia arvensis; jego liczebność waha się
w poszczególnych latach, jednak na Suwalszczyźnie jest gatunkiem
licznym, zwłaszcza na uprawach koniczyny czerwonej i na murawach
kserotermicznych.
18. Trzmiel szary Bombus veteranus (Fabr.) przez
jednych specjalistów uważany jest za gatunek leśny, inni łączą go
raczej z leśnymi polanami i obrzeżami lasów; gniazduje w ziemi lub na
jej powierzchni, czasem w budynkach; rodziny liczą 100–150 osobników;
oblatuje rośliny z około 100 gatunków, głównie: Trifolium
pratense, Lathyrus pratensis, Trifolium repens,
Calluna vulgaris i Stachys sp.; na terenie Suwalszczyzny
gatunek nieliczny, występujący wyłącznie na murawach
kserotermicznych i łąkach.
19. Trzmiel ozdobny Bombus distinguendus Mor. jest
gatunkiem zamieszkującym obrzeża lasów i tereny otwarte; gniazduje w
ziemi, tworząc niewielkie rodziny liczące do 100 osobników; oblatuje
około 80 gatunków roślin, w tym: Trifolium pratense, Lathyrus
pratensis, Leontodon autumnalis, Vicia sepium i Stachys
palustris; na terenie Suwalszczyzny gatunek rzadki, podobnie jak w
całej Polsce; spotykany na łąkach, torfowiskach i w lasach.
20. Trzmiel paskowany Bombus subterraneus (L.) występuje
na terenach otwartych (pola, łąki, obrzeża lasu); gniazduje w ziemi w
opuszczonych norkach gryzoni; tworzy niewielkie, liczące do 100 osobników,
rodziny; odwiedza ponad 70 gatunków roślin, w tym m.in.: Trifolium
pratense, Salvia verticillata, Medicago media, Anchusa
officinalis i Echium vulgare; na terenie Suwalszczyzny jest
gatunkiem nielicznym, spotykanym na murawach kserotermicznych,
torfowiskach i w środowiskach leśnych.
21. Trzmiel owocowy Bombus pomorum (Pz.) jest typowym
gatunkiem terenów otwartych; szczególnie chętnie oblatuje kwiaty Trifolium
pratense, Vicia sp., Centaurea sp., Anchusa
officinalis i Echium vulgare; na Suwalszczyźnie rzadko
spotykany, wyłącznie na murawach kserotermicznych, łąkach i na
uprawach koniczyny czerwonej.
22. Trzmiel wielkooki Bombus confusus Sch. jest
gatunkiem spotykanym na obrzeżach lasów; oblatuje ponad 40 gatunków
roślin, głównie Trifolium repens, Chamaenerion
angustifolium, Calluna vulgaris i Leontodon autumnalis;
na terenie Suwalszczyzny gatunek skrajnie nieliczny (wyłącznie na łąkach).
23. Trzmiel wschodni Bombus semenoviellus Skor. ma słabo
poznaną biologię; występuje na Syberii, w północnej części Rosji,
w Finlandii, na Litwie i w Polsce; przez obszar Polski przebiega zarówno
południowa, jak i zachodnia granica zasięgu tego gatunku; na terenie
Suwalszczyzny gatunek nieliczny, spotykany na łąkach i murawach
kserotermicznych, w pobliżu lasów oraz w środowisku leśnym;
obserwowany głównie na kwiatach Taraxacum officinale.
24. Trzmielec gajowy Psithyrus bohemicus (Seidl) pasożytuje
w gniazdach Bombus lucorum; spotykany najczęściej na leśnych
łąkach i polanach; odwiedza kwiaty Taraxacum officinale, Centaurea
rhenana, Cirsium oleraceum, Chamaenerion angustifolium
i Calluna vulgaris; gatunek pospolity na Suwalszczyźnie.
25. Trzmielec ziemny Psithyrus vestalis (Geoffroy in
Fourcroy) pasożytuje w gniazdach Bombus terrestris; jest
gatunkiem typowym dla terenów otwartych; odwiedza kwiaty rzepaku, Carlina
vulgaris i Calluna vulgaris; na terenie Suwalszczyzny
spotykany znacznie rzadziej niż Psithyrus bohemicus.
26. Trzmielec ogrodowy Psithyrus barbutellus (K.)
pasożytuje w gniazdach Bombus hortorum, prawdopodobnie również
B. humilis, B. pascuorum, B.
pratorum i B.distinguendus; samice oblatują wiele gatunków
roślin ogrodowych, natomiast samce Echium vulgare, Cirsium
oleraceum, Carlina vulgaris i Carduus sp.; na terenie
Suwalszczyzny gatunek skrajnie nieliczny.
27. Trzmielec czarny Psithyrus rupestris (F.) pasożytuje
w gniazdach Bombus lapidarius; spotykany na terenach otwartych (łąki,
pola, przydroża); odwiedza kwiaty Crataegus sp., Taraxacum
officinale, Cirsium lanceolatum, Carlina vulgaris, Calluna
vulgaris i in.; na Suwalszczyźnie pospolity.
28. Trzmielec żółty Psithyrus campestris (Pz.)
pasożytuje w gniazdach Bombus pascuorum, B. humilis,
B. pomorum i B. pratorum, w związku z czym spotykany jest
głównie na terenach zadrzewionych i zakrzewionych; najczęściej
oblatuje kwiaty Trifolium sp., Vicia sp., Lythrum
salicaria, Calluna vulgaris i Lamium album; na terenie
Suwalszczyzny stosunkowo liczny.
29. Trzmielec górski Psithyrus norvegicus Sp.
Schneider pasożytuje w gniazdach Bombus hypnorum; oblatuje głównie
kwiaty Carduus sp. i Cirsium sp.; na terenie Suwalszczyzny
gatunek rzadki.
30. Trzmielec pirenejski Psithyrus quadricolor Lep.
pasożytuje w gniazdach Bombus soroeensis; spotykany w
lasach i na podmokłych łąkach; na terenie Suwalszczyzny spotykany
sporadycznie.
31. Trzmielec leśny Psithyrus sylvestris Lep. pasożytuje
w gniazdach Bombus pratorum i spotykany w środowiskach leśnych;
odwiedza kwiaty roślin z gatunku: Primula sp., Thymus sp.,
Cirsium sp., Centaurea sp. i Taraxacum officinale;
na terenie Suwalszczyzny skrajnie nieliczny.
Składam
serdeczne podziękowanie dr. Waldemarowi Celaremu za sprawdzenie prawidłowości
oznaczeń.
.