OWADY LATA

Lato jest okresem, kiedy roślinność osiąga maksymalny rozwój, a fauna owadów największe bogactwo. Dlatego bardzo trudno było mi wybrać te owady, które są dla lata najbardziej charakterystyczne.

Patrząc na letnie łąki zastanawiamy się, co jest barwniejsze: kwitnące rośliny, czy odwiedzające je motyle. Na kwiatach dzikiej marchwi możemy spotkać pazia królowej (Papilio machaon) – motyla niegdyś rzadkiego, dziś należącego do pospolitych i dlatego wyjętego spod ochrony gatunkowej. Jest to jeden z naszych ładniejszych motyli, odznaczający się kontrastowym, czarno-żółtym rysunkiem i charakterystycznymi wyrostkami na tylnych skrzydłach. Jego gąsienica posiada krzykliwe, ostrzegawcze barwy: na jaskrawozielonym tle przebiegają poprzecznie czarne pasy, upstrzone pomarańczowymi lub różowymi kropkami. Ponadto zaniepokojona gąsienica wysuwa nagle dwa przypominające różki pomarańczowe wyrostki odwłoka, wydzielając przy tym odstraszającą sub- stancję.

Mieniak strużnik (Apatura ilia) jest jednym z naszych największych motyli. Jego skrzydła o roz- piętości do 7 cm są, w zależności od oświetlenia, prawie czarne lub metalicznie fioletowo-niebieskie. Gąsienice mieniaka żyją wysoko, w gałęziach topoli i wierzb, co powoduje, że rzadko możemy je obserwować w naturalnych warunkach. Moje spotkanie z tą, zaopatrzoną w groźnie wyglądające „rogi”, gąsienicą miało miejsce tuż po wichurze, kiedy ułamana przez wiatr gałązka topoli spadła mi prosto pod nogi. Wypatrzenie żerującej gąsienicy mieniaka nie jest łatwe ze względu na jej ochronne ubarwienie: na zielonym tle przebiegają białe wzorki przypominające użyłkowanie liścia. 

Jeszcze większy jest pokłonnik osinowiec (Limenitis populi), o rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 8,5 cm. Gąsienice tego motyla budują sobie domek z liścia, w którym później spędzą całą zimę. 

Rusał ka ceik (fot. M.Romański) 

Gniazdo osy klecanki (fot. L.Krzysztofiak)

Rusałka ceik (Polygonia c-album) za- wdzięcza swoją nazwę białej plamce w kształcie litery c, znajdującej się na spodzie tylnego skrzydła. Gąsienice ceika żerujące na chmielu, pokrzywie, agreście, porzeczce i leszczynie, mają na całym ciele groźnie wyglądające, włochate wy- rostki. Natomiast poczwarka wygląda nie- samowicie, z całą masą kanciastych nie- równości i kolców na powierzchni ciała.

Owadami, które najbardziej kojarzą mi się z gorącym latem są „śpiewające” prostoskrzydłe, czyli tak zwane koniki polne, czy pasikoniki. Ich cykanie i ćwier- kanie rozbrzmiewa wokół wszystkich łąk, trawników i innych, nawet małych skraw- ków zieleni. Jest tak powszechne, że często nie zdajemy sobie z niego sprawy. Prostoskrzydłe są zróżnicowaną grupą owadów, w której występują zarówno gatunki drapieżne, roślinożerne, jak i wszystkożerne. Jedne aktywne są głównie wieczorem, inne w słoneczny dzień. Dźwięk wydawany przez samce powstaje podczas pocierania jednej pokrywy skrzydłowej o drugą lub przez pocieranie tzw. smycz- kiem (rząd brodawek na tylnych udach) o zgrubiałą żyłkę pokryw skrzydłowych. 

Zadziwiające jest u tych owadów usytuowanie aparatu słuchowego, który znajduje się na... ich nogach lub na pierwszym segmencie odwłoka! Samce „śpiewają” aby wabić samiczki, używają też śpiewu jako broni w rywalizacji z innymi samcami (pojedynek na „smyczki”) lub do zaznaczenia zajmowanego przez siebie terytorium.

Typowymi owadami lata są osy. Najlepiej poznane są te gatunki, które tworzą duże rodziny, to znaczy prowadzą społeczny tryb życia. Wczesnym latem samica, która w ukryciu spędziła całą zimę, zaczyna budować gniazdo. Mocnymi żuwaczkami zeskrobuje malutkie wiórki drewna, miesza je ze śliną, tworząc papierową masę, a następnie z wielką precyzją dokleja kolejne warstwy, formując komórki dla potomstwa i chroniące je osłony. Kształt, wielkość i usytuowanie gniazda są różne u różnych gatunków. Gniazdo os z podrodzaju Vespa osiąga średnicę 40–50 cm i jest zwykle umieszczone w dziuplach, norach w ziemi, starych ulach, pod okapem dachu, itp. Osy z podrodzaju Vespula również budują gniazda w ziemi i różnych otworach w murach, a ich średnica wynosi zwykle 20–30 cm, choć zdarzają się i większe. Z kolei Dolichovespula zwykle zawiesza gniazda na gałązkach drzew i krzewów, co oczywiście ogranicza ich wielkość. Samica – królowa buduje tylko kilka pierwszych komórek lęgowych, składa w nich jaja i opiekuje się swym potomstwem, karmiąc je i czyszcząc. Potem znaczną część jej obowiązków przejmują wylęgające się robotnice. Dorosłe osy są głównie roślinożerne – spijają nektar z kwiatów, zjadają dojrzałe owoce, zlizują spadź, natomiast ich larwy są wyłącznie mięsożerne. Dlatego osy – robotnice polują na wszelkiego rodzaju owady, które zabijają, a następnie pozbawiają „niepotrzebnych” elementów, takich jak głowa, skrzydła, odnóża, czy odwłok, pozostawiając sobie tylko tułów. Tam bowiem znajduje się główna masa mięśniowa owada – mięśnie skrzydeł. Po przyniesieniu takiej porcji do gniazda robotnice przeżuwają mięso i tak przygotowaną „pulpą” karmią larwy. W okresach głodu (np. spowodowanego niską temperaturą lub przeciągającą się suszą) obserwujemy u os ciekawe zjawisko, kiedy to larwy karmią owady dorosłe. Tylko larwy posiadają bowiem enzymy trawiące białka zwierzęce, dorosłe osy nie potrafiłyby żywić się mięsem. Mogą za to spożywać przetrawiony już przez larwy pokarm, żebrząc o niego u larw. W ten sposób całą rodzina ma szanse przeczekać krytyczny okres i dalej się rozwijać.

Największą naszą osą jest szerszeń (Vespa crabro), który budzi powszechny lęk, zresztą całkiem zasłużenie. Wprawdzie jad os jest słabszy w działaniu od jadu pszczoły miodnej, ale żądło osy jest znacznie potężniejsze, a do tego może być wielokrotnie używane (w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, która ginie po użyciu żądła). Poza tym osy odznaczają się znacznie bardziej „wojowniczym” charakterem, a w poczuciu zagrożenia gniazda stają się naprawdę niebezpieczne. 

W ostatnim czasie na terenie Suwalszczyzny pojawiły się osy z rodzaju klecanka (Polistes), które budują niewielkie gniazda na roślinach zielnych. Ich rodziny są niewielkie, ale robotnice zaciekle bronią terytorium wokół gniazda. 

Pod koniec sezonu pojawiają się gnieździe formy płciowe, najpierw samce, potem samice. Po odbyciu lotu godowego samce giną, a zapłodnione samice opuszczają rodzinę, by poszukać sobie miejsca na przezimowanie. Po pierwszych większych przymrozkach giną też robotnice oraz stara królowa, a gniazdo pustoszeje. Osy nie zajmują starych, zeszłorocznych gniazd, ponieważ znajdują się w nich duże ilości mikroorganizmów chorobotwórczych oraz pasożytów.

W ciepłe, letnie noce możemy obserwować owady zlatujące się do światła. Wokół lampy krążą liczne motyle nocne (czyli, potocznie mówiąc, ćmy), chrząszcze, mrówkolwy, chruściki i wiele innych owadów. Warto przyjrzeć się bliżej chruścikom (Trichoptera). Przypominają one ćmy, ich skrzydła są jednak pokryte włoskami, a nie łuskami, jak u motyli (widoczne dopiero przy powiększeniu). Nie są też tak barwne, zwykle przybierają kolor szary, brunatny lub czarny. Podobieństwo to nie jest przypadkowe, ponieważ chruściki i motyle mają wspólnego przodka. Dorosłe chruściki wykazują nocną i zmierzchową aktywność, w ciągu dnia przebywają w różnych kryjówkach niedaleko wody. Są słabymi lotnikami. Odżywiają się nektarem kwiatów, ich aparat gębowy jest zredukowany, szczęki słabo rozwinięte. Niektóre w ogóle nie pobierają pokarmu jako formy dorosłe. Żyją około tygodnia. Larwy chruścików są żyją znacznie dłużej. Prowadzą wodny tryb życia, a swoje delikatne, robakokształtne ciała chronią zbudowanymi przez siebie domkami. Różne gatunki chruścików budują domki z różnych materiałów, mogą to być ziarenka piasku, kamyczki, muszelki, łodygi i liście roślin wodnych, itd. Wspólną cechą jest natomiast sposób łączenia tych elementów – larwy chruścików produkują podobną do pajęczyny lepką substancję. Są też takie gatunki, które budują nie domki, ale sieci łowne, rozwieszone na podwodnych przedmiotach, np. na kamieniach. Niektóre larwy chruścików są roślinożerne, zjadają glony, detrytus (gnijące szczątki roślinne) oraz cząstki roślin wyższych, inne prowadzą drapieżny tryb życia, polując na wszelkiego rodzaju drobne organizmy wodne.