Nr 4/2009

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

WYDAWNICTWA

I DZIAŁALNOŚĆ EDUKACYJNA

Alfred Lityński był wielkim entuzjastą upowszechniania wiedzy i wyników badań hydrobiologicznych. Wyniki prac naukowych postanowił Lityński drukować w specjalnym wydawnictwie Instytutu im. M. Nenckiego „Pracach ...”, a następnie „Sprawozdaniach Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach”. Już do 1925 roku w wydawnictwie tym ukazało się 28 artykułów poświęconych wodom wigierskim. Dzięki wymianie publikacji z innymi jednostkami naukowymi w Polsce i Europie szybko powiększały się zbiory biblioteczne Stacji, a placówka ta zaczynała być znana na forum międzynarodowym.

Od roku 1926 w miejsce „Sprawozdań Stacji ...” Lityński zaczął redagować nowy periodyk – „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa”, drukowane w drukarni St. Milewskiego w Suwałkach. Do wybuchu II wojny światowej opublikowano w „Archiwum” 130 rozpraw naukowych. Dorobek badawczy stałych pracowników stacji i przyjezdnych badaczy był imponujący i już po dziesięciu latach od powołania tej placówki Lityński mógł z satysfakcją powiedzieć, iż jezioro Wigry należy „do najlepiej poznanych (...) jezior świata”.

Alfred Lityński przez wiele lat był wykładowcą Uniwersytetu Warszawskiego. Zajęcia ze studentami zaczął prowadzić w roku 1924, po zatrudnieniu na stanowisku docenta tej uczelni. Do roku 1936, zawsze w trymestrze zimowym, przyjeżdżał z Suwałk do Warszawy co miesiąc na kilka dni, aby prowadzić wykłady i ćwiczenia z hydrobiologii. Podobno wzbudzały one duże zainteresowanie. Dalszą edukację na poziomie akademickim dla najbardziej zaangażowanych studentów, także spoza Warszawy, umożliwiały tzw. letnie kursy limnologiczne, organizowane przez Lityńskiego w stacji wigierskiej.

Dla potrzeb studentów Lityński podjął się napisania pierwszego w Polsce akademickiego podręcznika hydrobiologii. Objął on zagadnienia życia w wodach słodkich, a po części także biologię morza. Choć w połowie sierpnia 1939 roku wszystkie materiały zostały przekazane do druku, wybuch drugiej wojny światowej uniemożliwił publikację „Hydrobiologii ogólnej”. Losy podręcznika były naprawdę dramatyczne. W czasie okupacji Lityński od nowa przygotował tekst i część ilustracji. Po jego śmierci uzupełnień książki dokonał prof. Leszek K. Pawłowski i została ona ostatecznie wydana w roku 1952.

Pierwszy polski podręcznik hydrobiologii

ALFRED LITYŃSKI

A OCHRONA PRZYRODY

Alfred Lityński był nie tylko badaczem jezior, lecz także ogromnym entuzjastą ich ochrony. Już w okresie „zakopiańskim” (1907-1916), jako działacz Towarzystwa Tatrzańskiego, w swoich artykułach apelował o zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych Tatr, w szczególności górskich zbiorników wodnych.

Po rozpoczęciu pracy na Wigrach i sąsiednich jeziorach, Lityńskiego zachwyciło bogactwo i naturalnych charakter większości zbiorników wodnych Suwalszczyzny. Wiedząc, że najczystsze wody będące środowiskiem życia ryb łososiowatych powoli stają się coraz bardziej zagrożone, w swojej działalności publicystycznej apelował o ich ochronę. W roku 1924 w czasopiśmie „Ochrona Przyrody”, wraz z Bolesławem Hryniewieckim - profesorem botaniki z Uniwersytetu Warszawskiego, opublikował artykuł pt. „Plan utworzenia rezerwatu na jeziorze Wigierskim”. A. Lityński i B. Hryniewiecki domagali się utworzenia wokół Wigier rezerwatu, w skład którego weszłaby całość krajobrazu, przede wszystkim zaś jezioro Wigry, wraz z wyspami, otaczającymi je morenami i nadbrzeżnymi lasami. Jako granicę rezerwatu Lityński proponował pas o szerokości jednego kilometra wokół jeziora!

Szczególną uwagę zwracał Lityński na zagadnienia ochrony ryb. Postulował, aby w przyszłym rezerwacie jeziora Wigry przywrócony został skład zespołów ryb z ubiegłych wieków, poprzez wyeliminowanie sztucznego wprowadzania gatunków ryb „handlowych” i tworzenie warunków dla rozwoju ryb łososiowatych, zwłaszcza siei. Postulaty Lityńskiego, kierowane do Dyrekcji Naczelnej Lasów Państwowych, działającej w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych, nie spotkały się wówczas ze zrozumieniem.

Plan rezerwatu jeziora Wigry nakreślony przez Alfreda Lityńskiego w 1924 r.

PAMIĘĆ O ALFREDZIE LITYŃSKIM

Pamięć o Lityńskim przetrwała. Rokrocznie organizowany jest przez Suwalską Radę Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT, władze państwowe, samorządowe oraz służby ochrony przyrody i środowiska województwa podlaskiego i warmińsko-mazurskiego konkurs o nagrodę im. Alfreda Lityńskiego. Celem konkursu jest rozpowszechnianie rozwiązań technicznych i praktycznych działań przyczyniających się do zmniejszenia zagrożenia środowiska naturalnego lub poprawy jego stanu. Konkurs – przeznaczony głównie dla społeczników – ma charakter otwarty, ogólnodostępny. Nagrody uzyskują autorzy rozwiązań technicznych, organizacyjnych i innych z zakresu ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego.

W styczniu b.r. oddano do użytku Muzeum Wigier im. Alfreda Lityńskiego – obiekt edukacyjny WPN-u, mieszczący się w odremontowanym budynku dawnej Stacji Hydrobiologicznej. Ekspozycja poświęcona patronowi umieszczona jest na początku ciągu zwiedzania wystaw Muzeum Wigier.

Ekspozycja poświęcona patronowi w parkowym Muzeum Wigier im. Alfreda Lityńskiego. (fot. M. Kamiński)

   Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne ustanowiło medal imienia prof. Alfreda Lityńskiego, który jest wyrazem szczególnego wyróżnienia i uznania. Nadawany jest za wybitne osiągnięcia naukowe, organizacyjne lub popularyzatorskie w szeroko pojętej dziedzinie hydrobiologii.

Biurko Alfreda Lityńskiego - fragment izby pamięci

w Zespole Szkół w Urszulinie (fot. M. Kamiński)

Medal ma kształt kwadratu o boku 80 mm x 80 mm. Wykonany jest z brązu. Przedstawia na awersie podobiznę profesora Alfreda Lityńskiego z napisem: Alfred Lityński, 1880-1945. Na rewersie jest napis: Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne PRO MERITIS. Dotychczasowymi laureatami tego najwyższego wyróżnienia są: prof. Gabriel Brzęk, prof. Zdzisław Kajak, prof. Anna Hillbricht-Ilkowska, prof. Ewa Pieczyńska, prof. Bazyli Czeczuga, dr Kazimierz Siudziński, Stacja Hydrobiologiczna w Mikołajkach, prof. Stanisław Radwan i prof. Jan Włodek.

Alfred Lityński jest patronem Zespołu Szkół w Urszulinie, w województwie lubelskim. W kwietniu 2008 roku została tam otwarta Izba Pamięci im. Profesora Alfreda Lityńskiego, w której to obejrzeć można liczne pamiątki po tym wybitnym naukowcu, m.in.: rzeczy osobiste, dokumenty, fotografie i odbitki prac naukowych. Kopie niektórych dokumentów, dzięki uprzejmości dyrekcji Zespołu Szkół w Urszulinie, prezentujemy w naszym muzeum.

Alfred Lityński jest również patronem ulicy w Suwałkach i Hydrobiologicznej Stacji Dydak- tyczno-Badawczej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, nad jeziorem Piaseczno. Niegdyś jego imię nosił także jeden z pełnomorskich statków.